4.1 Асновы ранняга калектывізму і спецыфіка сацыяльных кантактаў
4.2 Гаспадарчая дзейнасць і калектыўная здабыча харчавання
4.3 Пераход да абшчынна-радавога ладу
4.4 Вытокі старажытных вераванняў
Пытанні да практычнага занятка па тэме 4 (самастойная падрыхтоўка)
1. Прыклады развіцця мыслення ў суб’ектаў праабшчыны
2. Спецыфіка праяў духоўнай і матэрыяльнай культуры
4.1 Асновы ранняга калектывізму і спецыфіка сацыяльных кантактаў
Праабшчынай ці «першабытным чалавечым статкам»называюць пачатковую форму сацыяльнай арганізацыі. Тэрмін «першабытны статак» характэрны толькі для савецкай гістарыяграфіі, з’явіўся ён у 30-я гг. ХХ ст. і ў замежнай навуцы не ўжываецца.
Храналагічныя рамкі існавання праабшчыны дакладна вызначыць не магчыма. Яна пачалася адначасова з вылучэннем чалавека з жывёльнага свету і пачаткам яго арудзійнай дзейнасці каля 2,6 млн год таму. Заканчэнне эпохі праабшчыны можна звязваць са з’яўленнем Homo Sapіens і пераходам да радавой абшчыны, г.зн. каля 100 тысяч год таму. Выдзяляюцца дзве стадыі праабшчыны: ранняя праабшчына (стадыя архантрапаў) і позняя праабшчына (стадыя палеаантрапаў).
Рэканструяваць сацыяльныя працэсы ў праабшчыне магчыма абапіраючыся толькі на ўскосныя звесткі, метады і назапашаныя матэрыялы шэрагу гістарычных і прыродазнаўчых навук. Матэрыялы археалогіі дазваляюць рабіць высновы адносна развіцця матэрыяльнай і духоўнай культуры і полаўзрастовай структуры грамадства. Этнаграфічныя матэрыялы дазваляюць рэканструяваць праз вывучэнне перажыткаў і забабонаў сацыяльныя ўзаемасувязі і эвалюцыю індывідуальнага і калектыўнага мыслення, а так сама светапогляду. Вывучэнне сацыяльных паводзін вышэйшых малп (эталогія прыматаў) дазваляе праекаваць на чалавечую эвалюцыю пэўныя заканамернасці ўзаемаадносін у відавой группе і з навакольным светам. Дарэчы, назіранні за прыматамі дазволілі вызначыць важнейшыя фактары, якія ўплывалі на ўзаемаадносіны ў праабшчыне. Гэта цесная сувязь паміж маці і яе дзецьмі, прыхільнасць паміж самцом і самкай, узаемны інтарэс і суперніцтва паміж аднаполымі прадстаўнікамі групы.
Сёння мяркуецца, што трывалыя сувязі ў аўстралапітэкаў існавалі толькі паміж маці і дзецьмі, якія складалі невялікую групу, часамі аб’ядноўваючыся з сабе падобнымі. Да такіх груп маглі далучацца самцы, што прыводзіла да фармавання гарэмных груп (адзін самец і некалькі самак з агульнымі дзецьмі). Пазней узмацняюцца кроўнарадавыя сувязі, калі колькасць суб’ектаў павялічваецца і выдзяляюцца палавыя і ўзроставыя групы. Гэта вядзе да ўскладнення і разгалінавання сістэмы сваяцтва.
На гэтыя працэсы ўплываюць анатамічныя і псіхічныя своеасаблівасці самцоў і самак (мужчын і жанчын), што рэгулюе функцыі суб’ектаў. Мужчыны (самцы) валодаючы фізічнай сілай і маючы большыя памеры выконваюць функцыі навядзення парадку ў групе, абароны, здабычы ежы. Пры гэтым пастаянна клапоцяцца пра захаванне свайго статусу ў групе, часта канфліктуя з сабе падобнымі, падпітваючы схаваную і адкрытую агрэсію. Гэта фармуе ў супольнасці вертыкальныя (іерархічныя) зносіны. Жанчыны (самкі) у сваю чаргу фармуюць гарызантальныя зносіны, заснаваныя на пазітыўных эмоцыях, якія абуджаюць сімпатыю, сяброўства, узаемны клопат, улагоджванне канфліктаў і г.д.
4.2 Гаспадарчая дзейнасць і калектыўная здабыча харчавання
Праабшчына ўяўляла сабой невялікія групы каля 20–30 дарослых асобін з дзецьмі. Яны ў асноўным займаліся збіральніцтвам, пазней – паляваннем. Абмежаванасць кармавых рэсурсаў прымушала групы старажытных людзей вандраваць не аддаляючыся ад крыніц пітнай вады.
Вучоныя мяркуюць, што гэтыя групы былі не ўстойлівыя па сваёй колькасці і складу. Суб’екты маглі пакідаць, альбо далучацца да супольнасці, якая не праяўляла да іх агрэсіі. Пры належным забеспячэнні харчаваннем і наяўнасці прыроднага жытлля (пячоры, гроты), можна гаварыць пра пэўную аседласць на благадатнай тэрыторыі.
Павелічэнне колькасці людзей і ўзмацненне сацыяльных сувязяў дазваляе прадстаўнікам праабшчыны перайсці да загоннага калектыўнага палявання. Імкненне авалодаць здабычай, у сваю чаргу, яшчэ больш прымусіла старажытных людзей да сацыялізацыі і камунікацыі.
Здабычай старажытных людзей спачатку былі жывёлы дробныя і сярэднія, якія не з’яўляліся надта спрытнымі і не стваралі клопатаў пры сваёй паімцы ці забойстве. Але патрэба людзей у шматкратным харчаванні патрабавала змены аб’ектаў палявання на больш буйныя віды, забойства якіх магло імгненна забяспечыць групу людзей харчаваннем на больш працяглы час. Так аб’ект палявання прыпадаў на буйную, не драпежную, жывёлу, якая ў асноўным існавала ў статку. Гэта патрабавала ад паляўнічых стратэгіі, камунікацыі, зладжаннасці дзействаў і фізічнай трываласці.
Падзел здабычы адбываўся згодна іерархічным законам калектыву. Першапачаткова харчаваліся мужчыны, пасля дзеці і жанчыны.
4.3 Пераход да абшчынна-радавога ладу
З’яўленне сучаснага чалавека ў эпоху верхняга палеаліту, якасныя змены ў сацыяльнай і гаспадарчай сферах, прывялі да ўдасканалення самой арганізацыі грамадства. На змену праабшчыне прыходзіць новая сацыяльная арганізацыя, заснаваная на кроўна-радавых сувязях. Існуюць два пункты гледжання на гэтыя працэсы.
Прыхільнікі мацярынска-радавой тэорыі лічаць, што пасля перыяду існавання некантралюемых палавых сувязяў (праміскуітэту) у эпоху праабшчыны, пачынае фармавацца мацярынскі род, які стаў першай упарадкаванай формай арганізацыі грамадства. Прычына пераходу заключаецца ў неабходнасці прысекчы палавыя сувязі паміж блізкімі кроўнымі сваякамі (бо гэта выклікала фізічную дэградацыю новых пакаленняў), што прымушала шукаць сабе партнёраў у іншых групах (родах). Разам з тым роля жанчыны, як захавацеля і кантралёра кроўных сувязяў павышалася як у сацыяльным, так і ў ідэалагічна-культавым плане.
Прыхільнікі абшчыннай тэорыі лічаць, што асноўнай адзінкай першабытнага грамадства была супольнасць (абшчына), якая складалася з парных сем’яў. Мацярынскі і бацькоўскі род былі раўназначныя. Яны маглі суіснаваць, альбо трансфармавацца пад уздзеяннем знешніх (прыродных) і ўнутранных (сацыяльных) фактараў. Аднак сёння сцвярджаецца працэс пераходу толькі ад мацярынскага да бацькоўскага роду і ніколі наадварот.
Такім чынам, праблема рэканструкцыі ранніх форм радавой абшчыны і працэсаў пераходу на вышэйшыя ўзроўні самаарганізацыі патрабуе далейшага вывучэння.
4.4 Вытокі старажытных вераванняў
Неабходнасць відавога выжывання прывяло старажытных людзей на новы ўзровень сацыяльных узаемаадносін і духоўна-псіхалагічных пераўтварэняў. Як неад’емны фактар выжывання людзі ацанілі вопыт старэйшага пакалення, які дазваляў здабываць харчаванне і забяспечваць стабільнае функцыянаванне супольнасці. Носьбіты гэтых рацыянальных ведаў, старшыя суб’екты, падлягалі ахове і дапамозе. Гэта ў сваю чаргу спрыяла развіццю культу продкаў, шанаванню старэйшын і правадыроў.
Паказальным прыкладам такой апекі з’яўляюцца знойдзеныя парэшткі неандэртальца ў пячоры Ла-Шапель-о-Сен на тэрыторыі Францыі. Антрапалагічны аналіз паказаў, што пры жыцці ён быў хворы на артрыт, а значыць не мог удзельнічаць у паляванні. Пахаваны не меў зубоў, акрамя двух. Лагічна меркаваць, што пра яго клапаціліся і кармілі працяглы час сваякі, бо памёр ён у даволі сталым узросце.
Як з праявай культава-магічных дзействаў, так і прымітыўным харчовым інстынктам ды агрэсіяй тлумачацца фіксуемыя факты канібалізму і забойств сабе падобных у асяродку неандэртальцаў. Яскравымі прыкладамі могуць служыць знаходкі знявечанных, разламаных і абпаленых людскіх костак у 1899 годзе ў Крапіне на тэрыторыі Югаславіі, а так сама скапленні апаленых і разбітых чалавечых костак, змяшаных з косткамі жывёл, ў пячоры Арцю на тэрыторыі Францыі, знойдзеныя у 1965 годзе.
Эвалюцыя мазгавой дзейнасці прыводзіць да феномену абстрактнага мыслення. Гэта ў сваю чаргу спрыяе з’яўленню пахавальнага рытуалу. Сёння можна сцвярджаць, што неандэртальцы сталі першымі людзьмі, якія хавалі сваіх памерлых. Самыя старажытныя пахаванні неандэртальцаў датуюцца 100 тыс. г. да н.э. Арыентацыя большасці пахаванняў, адкрытых у Еўропе, Пярэдняй і Сярэдняй Азіі, здзейснена па лініі захад-усход. Часцей за ўсё нябожчыкаў хавалі ў ямах, вырытых у пячорах і гротах. Шмат нябожчыкаў пахавана з інвентаром і ў позе чалавека, які спіць. Усё гэта сведчыць на карысць меркаванняў аб існаванні пэўных рытуалаў, звязаных з уяўленнямі пра загробнае жыццё.
Акрамя таго, ёсць доказы рытуальнай практыкі і, уласна, паляўнічай магіі. Яны з’явіліся ў выніку даследаванняў пячор Германіі, Югаславіі і Каўказа, дзе былі знойдзены тайнікі са схаванымі чарапамі пячорных мядзведзяў.