Тэма 6. Эпоха познепершабытнай абшчыны

6.1 Агульная характарыстыка эпохі

6.2 Сацыяльна-эканамічныя адносіны эпохі

6.3 Полаўзроставая арганізацыя абшчыны

6.4 Абшчынна-родавая арганізацыя

6.5 Дэмаграфічная, моўная і этнічная сітуацыя эпохі

 

Пытанні да практычнага занятка па тэме 6 (самастойная падрыхтоўка)

1. Праблема пераходу да вытворчай гаспадаркі ў сучаснай навуцы

2. Асаблівасці развіцця сацыяльна-эканамічных адносін у эпоху познепершабытнай абшчыны

3. Асаблівасці развіцця абшчынна-радавой арганізацыі ў эпоху познепершабытнай абшчыны

4. Параўнаўчы аналіз эпохі раннепершабытнай і познепершабытнай абшчыны

 

6.1 Агульная характарыстыка эпохі

Познепершабытная абшчына (ППА) – форма сацыяльнай супольнасці, якая ўзнікла ў працэсе пераходу чалавечага грамадства да вытворчай гаспадаркi: земляробства і жывёлагадоўлі. У некаторых рэгіёнах пераход адбываецца да высокаспецыялiзаванай прысвойваючай гаспадаркi вышэйшых паляўнiчых, рыбаловаў i збiральнiкаў. Сёння вядомы этнаграфічныя аналагі ранніх земляробаў цi земляробаў-жывёлаводаў Паўднёва-Усходняй Азii, Афрыкi, Акеанii, Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі; вышэйшых паляўнiчых, рыбаловаў і збіральнікаў Паўночнай Сiбiры і інш.

Англійскі археолаг Г.Чайлд прапанаваў назваць працэс пераходу да вытворчай гаспадаркi (земляробства i жывёлагадоўлi) «неалітычнай рэвалюцыяй».

Змены гаспадарання пацягнулі за сабой кардынальныя змены ў сацыяльна-эканамічным развіцці ўсяго чалавечага грамадства. Адбываецца разлажэнне першабытнага і ўтварэнне класавага грамадства. Уласна гэтыя працэсы прывялі да зараджэння цывілізацый.

Прысвойваючая гаспадарка не дае стабільнага прадукту і залежыць ад шэрагу фактараў на якія чалавек не мае ўплыву. Вытворчая гаспадарка ў большай ступені залежыць ад намаганняў супольнасці ў “барацьбе” за ўраджай, альбо жывёльны прыплод. Акрамя таго, пэўная кантралюемая тэрыторыя можа “пракарміць” большую колькасць земляробаў чым паляўнічых. А ў выніку дэмаграфічнага росту гэты фактар стаў вызначальным.

Жывёлагадоўля бярэ свой пачатак з прыручэння сабакі ў эпоху мезаліту, а пазней распачынаюцца працэсы даместыкацыі (адамашвання) жывёл, якія даюць пэўны прадукт (мяса, малако і г.д.), а так сама выкарыстоўваюцца ў якасці цяглавай сілы.

Земляробства зараджаецца ў IX‑VIII тыс да н.э. у Пярэдняй Азіі ў зоне т. зв. «урадлiвага паўмесяца» (Палестына, Сірыя, Паўднёва-ўсходняя Турцыя). Гэта даказваюць матэрыялы археалагічных даследаванняў у выніку якіх былі знойдзены культурныя раслiны (пшанiца, ячмень, сачавiца) i парэшткі хатнiх жывёл (авечка, каза).

Сёння ёсць меркаванні, што земляробства магло ўзнiкнуць з высокаарганiзаванага збiральнiцтва. Апроч таго, не вырашана пытанне аб месцы ўзнікнення земляробства. Сучасная навука вызначае некалькі цэнтраў (ачагоў) незалежнага ўзнікнення земляробства: пярэднеазіяцкі дзе вырошчваліся ячмень, пшанiца, жыта, авёс, лён, фінік, цыбуля, гарох; міжземнаморскі дзе вырошчваліся вінаград, буракі, капуста; усходнеазіяцкі (Кітай, басейн р.Хуанхэ)дзе вырошчваліся проса, соя, ямс; паўднёваазіяцкі дзе вырошчваліся рыс, банан, цукровы траснiк, чай; цэнтральна-амерыканскі дзе вырошчваліся кукуруза, фасоль, тыква, бульба, памiдоры, сланечнiк, бавоўна.

Праўдападобным здаецца з’яўленне вытворчай гаспадаркі як комплекснай. Гэта значыць, разам з земляробствам ці жывёлагадоўляй (яны маглі суіснаваць) працягвае існаваць збіральніцтва, паляванне і рыбалоўства. У залежнасці ад стану развіцця таго ці іншага віду гаспадаркі ўзмацняецца нераўнамернасць у гiстарычным развiцці асобных супольнасцяў. Супольнасці, якія займаюцца вытворчай гаспадаркай пачынаюць дамінаваць у сваім рэгіёне і выйграюць канкурэнцыю з групамі паляўнічых і збіральнікаў.

У разглядаемы перыяд неаліту адбываюцца заканамерныя зрухі ў развіцці вытворчых сіл. Удасканальваецца тэхналогiя апрацоўкi камню. З’яўляецца шлiфаванне, пiлаванне, свiдраванне камня. Рост насельніцтва і актывізацыя гаспадарчай дзейнасці выклікае неабходнасць павелічэння колькасці прылад. Адпаведна павялічваецца попыт на сыравіну. Як вынік з’яўляюцца шахты па здабычы крэмню і павялічваецца колькасць вытворчых цэнтраў на прылеглых да шахт тэрыторыях.

Неабходнасць прыгатавання, захавання і спажывання ежы цягне за сабой вынаходніцтва керамічнага посуду (ганчарства), які вырабляўся спосабам налепу і спіральна-жгутавым. У гэты перыяд так сама з’яўляецца ткацтва, прадзенне, новыя транспартныя сродкі (лыжы, сані, чоўны).

 

6.2 Сацыяльна-эканамічныя адносіны эпохі

Нягледзячы на змены форм гаспадарання, для жыццязабеспячэння людзі павінны няўхільна ўзмацняць супрацоўніцтва. Тым больш, што з’явіўся новы аб’ект, які патрабаваў асобага кантролю і ўпарадкавання – тэрыторыя. Усё гэта спрыяла захаванню і развіццю калектыўнай уласнасці і ўраўняльнага размеркавання.

У разглядаемую эпоху пануе калектыўная ўласнасць і у першую чаргу на зямлю. Аднак роля iндывiдуальнай уласнасцi ўзрастае са з’яўленнем лiшкавага прадукту. Размеркаванне прадукту па прынцыпах роўнасці саступае прынцыпу, які прадугледжвае размеркаванне прапарцыянальна ўдзелу ў працы. Чалавек у выніку сваёй працы можа пакідаць лішкавы прадукт сабе і выкарыстоўваць яго па свайму жаданню.

Рэгулярнае з’яўленне лішкавага прадукту цягне за сабой фармаванне спецыфічнага віда эканамічных зносін – «прэстыжную эканомiку». Гэта азначае, што валоданне прадуктам, яго абмен ці выкарыстанне ў магічных дзействах і абрадах павышае грамадскі прэстыж і сацыяльны статус яго ўладальніка.

Такім чынам, уладальнік лішкавага прадукта пры развіцці “прэстыжнай эканомікі” мае рэальны ўплыў на соцыум. Яны могуць уздзейнічаць на: сямейна-шлюбныя адносіны, іерархічную структуру ўсярэдзіне калектыву, на ўзаемаадносіны з суседзьмі, на сакральна-ідэалагічную сферу грамадства і г.д.

 

6.3 Полаўзроставая арганізацыя абшчыны

У разглядаемы перыяд мае месца полаўзроставы падзел працы. Адбываецца яго прававое i арганiзацыйнае замацаванне ў структуры калектыву.

На падставе этнаграфічнага матэрыялу мяркуецца, што ў перыяд познепершабытнай абшчыны захоўваецца абасабленне палоў. Гэта значыць існуе падзел абшчыны на жаночыя і мужчынскія групы, якія маглі лакалізавацца і функцыянаваць паасобку (існаванне мужчынскіх і жаночых дамоў), а так сама мець адасобленую маёмасць. Гэтыя палавыя групы папаўняліся за кошт суродзічаў, якія прайшлі абрад ініцыяцыі.

Большая вага зазвычай належыць мужчынскiм групам у сувязі з дамінаваннем ў працэсе гаспадарання. Але так было не заўсёды. Часта і мужчыны і жанчыны мелі аднолькавую вагу ў эканоміцы жыццязабеспячэння. У рэгіёнах з развітым матыжным земляробствам часам назіраецца рост гаспадарчай i грамадскай ролі жанчыны. Дамiнаванне жанчыны ў сацыяльнай і эканамічнай сферах прынята называць матрыярхатам. Аднак пры манапалізацыі мужчынамі прэстыжнай эканомікі іх роля значна ўзрастала, што спрыяла паступоваму пераходу да панавання мужчын ва ўсіх сферах грамадскага жыцця і складвання патрыярхальных адносін.

 

6.4 Абшчынна-родавая арганізацыя

Абшчынна-радавая арганiзацыя ў эпоху познепершабытнай абшчыны паступова ўскладняецца за кошт групавога драблення ўнутры абшчыны і, ў той жа час, кантактаў з суседнімі. Неабходнасць ў кааперацыi, абмене, абароне ад ворагаў цягне за сабой узмацненне міжабшчынных сувязяў. Важную ролю ў гэтым адыгрывае “прэстыжная эканоміка”.

Ускладняецца радавая структура ў выніку ўнутрырадавога драблення, так званай “сегментацыі роду”. Групам важна было ўспрымаць сябе не толькі з пункту гледжання гарызантальнага сваяцтва (паходжанне ад аднаго татэма), але і вертыкальнага (продкавага), калі важнай станавілася генеалагічная сувязь са сваімі аддаленымі продкамі.

Сваяцтва можа быць унілінейным (матрылінейная ці патрылінейная) і білінейным. Больш прымітыўныя грамадствы характэрызуюцца наяўнасцю матрылінейнасці (вызначэнне сваяцтва па мацярынскай лініі), для больш  развітых характэрна як матрылінейнасць, так і патрылінейнасць (вызначэнне сваяцтва па бацькоўскай лініі). Білінейнасць, якая аб’ядноўвае два тыпы сваяцтва ў межах адной групы, сустракаецца рэдка.

Для гэтага перыяду характэрна з’яўленне фратрый. Фратрыі – гэта групы радоў, якія аб’яднаны адным татэмам і могуць уступаць у палавыя кантакты з прадстаўнікамі іншых фратрый.

Развіццё абшчынна-радавога і родаплемяннога ладу паўплывала на іерархізацыю органаў калектыўнай улады. Калі раней у сходах і прыняцці рашэнняў бралі ўдзел усе мужчыны, то паступова дамінаваць пачынаюць абранцы па сацыяльнаму аўтарытэту. Такім чынам прынцып усеагульнага ўдзелу паступова выцясняецца прынцыпам прадстаўніцтва.

Лідарамі становяцца найбольш аўтарытэтныя людзі, якія вылучаюцца сваім багаццем і шчодрасцю. Часцей за ўсё яны могуць дазволіць сабе некалькі жонак. У дадзены перыяд лідарства яшчэ не з’яўляецца спадчынным, але перадумовы для гэтага паступова складваюцца.

 

6.5 Дэмаграфічная, моўная і этнічная сітуацыя эпохі

У эпоху неаліту дэмаграфічная сітуацыя ў шэрагу рэгіёнаў змянілася. Змена форм гаспадарання спрыяла паступоваму росту жыццязабеспячальнага прадукту, пашырэнню аседлага ладу жыцця, росту колькасці і шчыльнасці насельніцтва.

Уласна аседлы лад жыцця спрыяў павелічэнню нараджальнасці і гадаванню дзяцей. Шматдзетнасць становіцца, як  стымулам да павелічэння гаспадаркі, так і гарантам забеспячэння гэтай гаспадаркі працоўнымі рукамі.

Аднак пераход да аселага ладу жыцця, павелічэнне колькасці і шчыльнасці насельніцтва правакуе рост антыгігіены і захворванняў. Гэта ў сваю чаргу ўплывае на колькасную нестабільнасць насельніцтва ў пэўных рэгіёнах і, нават, памяншэнне агульнай працягласці жыцця.

У гэты перыяд адбываецца далейшае рассяленне носьбiтаў прамоўных сукупнасцяў. Як вынік, адбываецца распад прамоўных сукупнасцяў і ўтвараюцца моўныя сем’і. Гэты працэс ідзе па вядомых ужо прынцыпах лiнгвiстычнай бесперапыннасці.

Да настратычнай прамоўнай сукупнасці адносяцца: афразійская (Сірыя, Палесціна, Паўночная і Усходняя Афрыка), індаеўрапейская (Пярэдняя Азія, Усходняя Еўропа), картвельская (Каўказ), эламадравiдская (Iран, Iндыя) , уральская (Паўночны Iран), алтайская (Сярэдняя Азiя).

Да аўстрычнай прамоўнай сукупнасці адносяцца: аўстраазіяцкая (перадгор’і Гімалаеў, Паўднёвая Азія), аўстранезійская (Паўднёвы Кітай, Інданэзія і Акеанія).

Да конга-сахарскай прамоўнай сукупнасці адносяцца: ніла-сахарская, конга-кардафанская.

Сіна-тыбецкая прамоўнай сукупнасці не мае сем’яў.

З пераходам да аселасці ў выніку змены гаспадарання, абшчыны становяцца больш устойлівымі чым пры вандроўным ладзе жыцця. Умацоўваюцца сувязі паміж абшчынамі ў выніку міжабшчыннага падзелу працы, развіцця прэстыжнай эканомікі, міжабшчынных шлюбаў. Паступова складваюцца ўмовы для пераўтварэння протаэтнасаў у этнасы. Гэта, у рэшце рэшт, прыводзіць да з’яўляення першых  этнічных супольнасцяў – племёнаў.