Тэма 8. Эвалюцыя сямейна-шлюбных адносін

8.1 Праміскуітэт і палавыя табу

8.2 Шлюб i сям’я ў эпоху раннепершабытнай абшчыны

8.3 Шлюб i сям’я ў эпоху позненепершабытнай абшчыны

8.4 Шлюб i сям’я ў эпоху класаўтварэння

 

Пытанні да практычнага занятка па тэме 8 (самастойная падрыхтоўка)

1. Роля табу ў фармаванні сямейна-шлюбных адносін

2. Асаблівасці развіцця сямейна-шлюбных адносін у эпоху раннепершабытнай абшчыны

3. Асаблівасці развіцця сямейна-шлюбных адносін у эпоху познепершабытнай абшчыны

4. Асаблівасці развіцця сямейна-шлюбных адносін у эпоху класаўтварэння

 

8.1 Праміскуітэт і палавыя табу

Для навукоўцаў заўсёды было важным знайсці адпраўны пункт у эвалюцыі шлюбных адносін паміж паламі. Крыніцамі ў дадзенай рэканструкцыі могуць быць толькі матэрыялы вывучэння палавых зносін у чалавекападобных малп і этнаграфічныя матэрыялы, сабраныя ў выніку вывучэння сямейна-шлюбных адносін у прымітыўных народаў свету.
Калі праводзіць паралелі з малпавым светам, дзе форма арганізацыі групы заснавана на жорсткай канкурэнцыі паміж самцамі, то мы бачым, што гэта прыводзіць да з’яўлення гарэмных (адзін самец і некалькі самак) семьяў, альбо мае месца праміскуітэт (беспарадкавыя палавыя сувязі).

З пункту гледжання эвалюцыйнай тэорыі можна дапускаць ідэнтычнасць палавых зносін чалавекападобных малп і першабытнага чалавека. Для апошняга важным было паставіць пад кантроль палавы інстынкт, які быў прычынай сур’ёзных канфліктаў у группе і ставіў пад пагрозу само відавое выжыванне. Гэта прывяло да з’яўлення феномена табу (забарона пэўнай дзейнасці пад пагрозай пакарання або смерці). Менавіта палавое табу стала рэгулюючым і стрымліваючым фактарам палавога бязволля і распусты.

У выніку развіцця грамадскіх адносін палавое табу размежавалася на віды: гаспадарчае (забарона палавых сувязяў у перыяд пасяўной, збору ўраджаю і т.п.), паляўнічае (забарона палавых сувязяў у перыяд падрыхтоўкі і правядзення палявання), медычнае (забарона палавых сувязяў у перыяд цяжарнасці, хваробы і менструальнага цыклу).

З’яўленне феномена табу прывяло да трансфармацыі палавых узаемаадносін як у сярэдзіне групы, так і па-за яе межамі. Эндагамія (палавыя сувязі ў групе) былі абмежаваны агаміяй (забарона на палавыя сувязі ўнутры групы) і дала штуршок для развіцця экзагаміі (дазвол на палавыя сувязі з прадстаўнікамі іншых груп).

 

8.2 Шлюб i сям’я эпохі раннепершабытнай абшчыны

Шлюб – гэта iнстытут, якi рэгулюе адносiны памiж паламi. Сям’я – гэта iнстытут, якi рэгулюе адносiны як памiж мужам і жонкай, так i памiж бацькамi i дзецьмi. Функцыі шлюбу: 1) кааперацыя палоў для вядзення сумеснай гаспадаркі, рэпрадукцыі і выхавання дзяцей; 2) усталяванне і падтрымка сацыльнай сеткі.

Існуе два падыходы ў рэканструкцыі пачатковай формы шлюбу. Першы сцвярджае, што зыходнай формай быў групавы шлюб, які пазней развіваецца ў розныя формы iндывiдуальнага шлюбу i iндывiдуальнай сям’i. Другі сцвярджае, што індывiдуальны шлюб iснаваў з самога пачатку, а ў выніку развіцця набыў іншыя формы.

Важным з’яўляецца пытанне лакалiзацыі шлюбу. У ніжэйшых паляўнічых, збіральнікаў і рыбаловаў сустракаецца як матрылакальны (пражыванне ў родзе жонкі), так і патрылакальны (пражыванне ў родзе мужа) шлюб. Лічыцца, што пераважала патрылакальнасць у сувязі з павышэннем ролі мужа-паляўнічага. У некаторых выпадках сустракаецца амбілакальнасць (пасяленне мужа і жонкі па выбару, ці ў групе мужа, ці ў групе жонкі) ці дуалакальнасць ( пасяленне пачаргова як у групе мужа, так і ў групе жонкі).

Парны шлюб раннепершабытнай эпохі характэрызуецца аморфнасцю i нетрываласцю. Прычына гэтага заключалася ў слабых эканамічных сувязях мужа і жонкі, бо іх сям’я не з’яўлялася эканамічнай адзінкай супольнасці. Важнейшымі ў гэты перыяд для вядзення гаспадаркі і адпаведна выжывання былі радавыя сувязі. Дзеці гадаваліся і выхоўваліся ўсім родам і заставаліся ў ім назаўсёды. У атмасферы першабытнай сацыяльнай і маёмаснай роўнасці было не абавязкова адсочваць вузкія генетычныя сувязі, бо ад іх не залежылі “дывідэнты” статусу ўнутры групы.

Парны шлюб у гэты перыяд не прадугледжвае захаванне вернасці аднаму партнёру. З’яўляеца палiгiнiя (шматжонства), палiандрыя (шматмужжа), якія могуць мець спецыфіку ў форме сарарату (шлюб з некалькімі сёстрамi) і левірату (шлюб з некалькімі братамі). Зачастую дапускаюцца, а месцамі вітаюцца, дашлюбныя і пазашлюбныя палавыя сувязі. Яны могуць насіць апроч прымітыўнага задавальнення інстынкту і рытуальны характар. Аднак уступленне ў шлюб магло не прадугледжваць ніякіх абрадаў, а сам шлюб мог быць скасаваны лёгка і хутка.

Тым не менш радавая арганізацыя заўсёды імкнулася рэгуляваць і кантраляваць працэс заключэнне шлюбу. Гэта адбывалася ўпершую чаргу па прынцыпах радавой, дуальна-радавой, дуальна-фратрыальнай экзагаміі. У выніку з’яўляецца феномен кроскузэннага шлюбу (мужчыны ўступалі ў шлюб з дачкой брата мацi, альбо з дачкой сястры бацькi).

 

8.3 Шлюб i сям’я ў эпоху позненепершабытнай абшчыны

Парны шлюб з рысамi групавых адносiн працягвае панаваць у перыяд познепершабытнай абшчыны. Плямёны з ранняй вытворчай гаспадаркай, як лічаць даследчыкі, практыкавалі палігінію, у прыватнасці, сараратную. Гэта меркаванне абапіраецца на фактар павелічэння ролі жанчыны ў земляробчай гаспадарцы. Для паспяховага вядзення такой гаспадаркі выгадна было мець некалькі жонак. Наадварот сітуацыя складвалася ў плямён вышэйшых паляўнічых, рыбаловаў і збіральнікаў. У іх большае распаўсюджанне мела паліандрыя, у прыватнасці, левіратная. У рэгіёнах дзе суіснавалі абедзве формы гаспадаркі, палігінія і паліандрыя маглі спалучацца.

Да ўступлення ў шлюб у накаторых народаў дзяўчына павінна была даказаць сваю здольнасць да дзетанараджэння, што тлумачыла свабоду дашлюбных палавых адносiн.

У разглядаемы перыяд захоўваецца прынцып радавой экзагамii. Дамінуюць кроскузэнныя шлюбы. У сітуацыі, калі жанчына пераходзіць у род мужчыны, сваякі, за страту рабочай адзінкі, пачынаюць патрабаваць выкуп. З цягам часу шлюб становіцца не толькі справай індывідуальнай. Уся абшчына адсочвае працэс адбору і прыёму новых суб’ектаў. У выніку гэты працэс пачынае суправаджацца абмеркаваннем, вабарам, перамовамі і прыёмам кагосці з супругаў у абшчыну. Так узнікае, развіваецца і ўскладняецца вясельная абраднасць. З’яўляюцца такія абрадавыя элементы, як дараабмен памiж сваякамi, рытуальнае скраданне нявесты і г.д.

Як і раней, у эпоху познерадавой абшчыны сустракаецца і матрылакальнае, і патрылакальнае шлюбнае пасяленне. У параўнанні з папярэдняй эпохай, матрылакальнасць пачынае сустракацца часцей, у сувязі з узрастаннем ролі жанчыны ў гаспадарчай дзейнасці, у праватнасці – земляробстве. Аднак развіццё “прэстыжнай эканомікі”, наадварот, спрыяе пераходу да патрылакальнасці.

Такім чынам, узнікненне працоўнага размеркавання па палавой прыналежнасці спрыяла ўмацаванню парнай сям’i.

 

8.4 Шлюб i сям’я ў эпоху класаўтварэння

Змены спосабаў вытворчасці правялі да таго, што калектыўная гаспадарка і калектыўная ўласнасць абшчыны паступова саступілі месца прыватнай гаспадарцы і прыватнай ўласнасці асобных сем’яў. Гэта зрабіла сям’ю цэласным, устойлiвым эканамiчным i сацыяльным элементам.

У выніку ўзрастання гаспадарчай ролі мужчыны, нестабільны парны шлюб саступае месца патрыярхальнаму у форме манагаміі (адна жонка і адзін муж) ці палігініі (адзін муж і некалькі жонак). Жанчына ў гэтых умовах становіцца аб’ектам «куплi-продажу», што усталёўвае традыцыю выкупа нявесты і дамінавання патрылакальнаці. Аднак у некаторых выпадках мог прымацца кампраміс у выглядзе часовага пражывання па асобку (да выкупу, падчас цяжарнасці і т.п.).

Пераход ад мацярынскага лiку сваяцтва да бацькоўскага адбываўся праз кампрамісныя формы. Распаўсюджваецца такая з’ява як авункулат, калі дзеці ў пэўным узросце, вярталіся ў род сваёй маці, дзе іх апекуном станавіўся брат маці. Так з’яўляюцца тыпы сваяцтва кроў (калі брат маці бярэ апеку над яе дзецьмі) і амаха (калі сястра бацькі бярэ апеку над яго дзецьмі).

У эпоху вытворчай гаспадаркі, калі мужчына становіцца дамінантам у сацыяльнай і эканамічнай сферах і пераходзіць у разрад уласніка, паўстае лагічнае пытанне перадачы маёмасці ў спадчыну. Гэта канчаткова ліквідавала мацярынскі лік сваяцтва, бо мужчына павінен быў дакладна ведаць хто з’яўляецца яго нашчадкамі. У выніку нормы і мараль сямейных адносін кардынальна змяніліся. Пажаданай, а пазней неабходнай умовай заключэнне шлюбу была цнатлівасць нявесты. Акрамя таго, падчас шлюбу катэгарычна прысякаліся па-за шлюбныя кантакты жонкі. Мужчына, у сваю чаргу, мог працягваць палавыя кантакты з іншымі жанчынамі, жонкамі, рабынямі. У выніку складалася вялікая сям’я (дамавая абшчына), якая пераняла некаторыя функцыі радавой абшчыны. Сям’я стала ўласнікам зямлі, хатняй жывёлы, прылад працы. Сумесна вялася гаспадарка, дзяліліся прадукты, прымаліся рашэнні. Безумоўна ролю лідэра ў вялікай сям’і адыгрываў старэйшы мужчына-гаспадар.

Такім чынам, вялікая сям’я стала гарантам захаванасці першабытнага калектывізму і дэмакратыі.

Са з'яўленнем вялiкiх сем’яў, якія заканамерна пачынаюць дзяліцца, але падтрымліваць сацыяльныя і эканамічныя сувязі, пачынаецца пераўтварэнне радавой абшчыны ў першабытную суседскую. Такая форма пражывання і вядзенне гаспадаркі дазваляла адначасова дасягаць пастаўленых мэт у калектыўных работах і, у той жа час, назапашваць прыватныя (сямейныя) багацці.

Такім чынам, у працэсе класаўтварэння эканамічныя функцыі роду паступова пераходзілі да вялікіх сем’яў і першабытных суседскіх абшчын, а грамадскія і ідэалагічныя – да патранімій (шанаванне заснавацеля патрыярхальнай сям’і) альбо матранімій (шанаванне мацеры, якая стаяла ў вытокаў сям’і).

У выніку дэлакалізацыі родаў, разгалінавання вялікіх сем’яў, утварэння суседскай абшчыны, змешвання ўнутрыродавых груп адбылося ўмацаванне племянной арганізацыі. Аднак фактар знешняй небяспекі і неабходнасць кантролю за тэрыторыяй прывялі да стварэння рознага роду аб’яднанняў роднасных і няроднасных паміж сабой плямёнаў. Гэта ў сваю чаргу пацягне за сабой з’яўленне протадзяржаўных утварэнняў.