Тэма 1. Гісторыя першабытнага грамадства
як раздзел гістарычнай навукі

1.1 Мэты, задачы, аб’ект і прадмет вывучэння

1.2 Роля і значэнне вывучэння гісторыі першабытнага грамадства

1.3 Перыядызацыя і храналогія першабытнай гісторыі

1.4 Агульная характарыстыка этапаў першабытнасці

 

Пытанні да практычнага занятка па тэме 1 (самастойная падрыхтоўка)

1. Пытанні карэляцыі розных перыядызацый гісторыі першабытнага грамадства

2. Сучасны стан і перспектывы гісторыі першабытнага грамадства ў свеце

 

1.1 Мэты, задачы, аб’ект і прадмет вывучэння

Гiсторыя першабытнага грамадства (ГПГ) – гэта раздзел гісторыі, які вывучае самы працяглы ў гiсторыi чалавецтва перыяд: ад з’яўлення чалавека і да з’яўлення першых цывілізацый.

Аб’ектам вывучэння з’яўляюцца чалавечае грамадства і этапы яго станаўлення і развіцця да часу ўзнікнення першых цывілізацый.

Прадметам выступаюць сусветныя культурныя працэсы вывучаемыя археалагічнымі, этналагічнымі і антрапалагічнымі метадамі, матэрыяльная культура, культуратворчая і гаспадарчая дзейнасць людзей у розныя дагістарычныя перыяды.

Асноўная мэта – вызначыць асноўныя этпы і заканамернасці ўзнiкнення, развiцця i распаду першабытнаабшчынных зносiн.

Пры вывучэнні гісторыі першабытнага грамадства неабходна вырашыць шэраг задач:

1. вызначыць змест гісторыі першабытнага грамадства, яе аб’ект і прадметнае поле;

2. высвятліць месца і ролю гісторыі першабытнага грамадства ў сістэме гуманітарных ведаў;

3. вызначыць асноўныя накірункі вывучэння гісторыі першабытнага грамадства ў мінулым і сучаснасці;

4. акрэсліць асаблівасці методыкі правядзення даследаванняў у галіне гісторыі першабытнага грамадства;

5. сістэматызаваць веды аб тэарэтычных асновах гісторыі першабытнага грамадства;

6. рэканструяваць навуковую карціну станаўлення і развіцця першабытнага грамадства ў свеце шляхам сбору і аналізу даступных крыніц.

 

1.2 Роля і значэнне вывучэння гісторыі першабытнага грамадства

Асноўная роля ГПГ заключаецца ў тлумачэнні сённяшніх гісторыка-культурных феноменаў праз прызму вывучэння спецыялізаванымі метадамі ранніх этапаў развіцця чалавечага грамадства, калі закладаўся падмурак усіх сацыяльных, культурных і цывілізацыйных працэсаў.

Значэнне ГПГ. Гісторыя першабытнага грамадства стымулюе працэсы пазнання, якія заглыбляюць нас у розныя метады гуманітарных і прыродазнаўчых навук і навучаюць імі карыстацца. Гэта неабходна для разумення паходжання шэрагу сацыяльных і культурных феноменаў, а так сама вызначэння розніцы паміж культурным развіццём чалавечых супольнасцяў.

Гісторыя першабытнага грамадства ўплывае на фармаванне людскога светапогляду, у межах якога чалавек дае сабе адказы на пытанні, звязаныя з: паходжаннем і развіццём чалавека як віда; эвалюцыяй сямейна-шлюбных адносінаў; паходжаннем і спецыфікай мыслення; нараджэннем вераванняў, рэлігій, маралі, этыкі, улады і інш.

Гісторыя першабытнага грамадства мае практычнае значэнне пры рэгуляванні ўзаемаадносін з прадстаўнікамі першабытных грамадств, якія суіснуюць з сённяшнім цывілізаваным светам, а так сама пры іх вывучэнні і выкарыстанні вынікаў даследаванняў сучасным грамадствам.

 

1.3 Перыядызацыя і храналогія першабытнай гісторыі

Для сістэматызацыі ведаў пра першабытнасць (пачатковы этап iснавання чалавецтва ад узнiкнення чалавека да з’яўлення першых класавых грамадстваў і дзяржаў), неабходна зразумець асноўныя прынцыпы перыядызацыі (падзел гiсторыi чалавецтва на асобныя эпохi альбо перыяды) і храналогiі (вызначэнне часу, да якога належыць тая цi iншая падзея, прывязка да нашага летазлiчэння).

Першабытнасць пачынаецца прыкладна каля 2,5 млн год таму, калі чалавек выдзяляецца з жывёльнага свету, і заканчваецца на мяжы IV-III тыс. да н.э. са з’яўленнем першых цывілізацый з класавым грамадствам і дзяржаўнай уладай. Аднак неабходна зрабіць агаворку аб заканчэнні гэтага перыяду для розных рэгіёнаў у розныя часы.

Першабытнасць атаясамляюць з дагістарычным перыядам, калі не існавала пісьменства, а значыць пры вывучэнні гэтага перыяду мы не можам абапіраца на пісьмовыя крыніцы, а толькі на метады археалогіі, этналогіі, антрапалогіі і інш. Са з’яўленнем цывілізацый, пісьменства становіцца неад’емнай часткай чалавечай культуры і механізмам фіксацыі і назапашвання ведаў, а значыць гэтыя крыніцы, апроч іншых, адкрываюць для нас новы гістарычны перыяд развіцця чалавечага грамадства. У сусветнай навуцы прыняты термін “прагісторыя”, альбо “пратагісторыя” – тэрміны якія ўжываюцца пры акрэсленні перыяду суіснавання канкрэтнай цывілізацыі і дзікунскага свету.

Пры падзеле ГПГ на перыяды і эпохі сёння выкарыстоўваюць шэраг спецыялізаваных перыядызацый, якія выступаюць разам з варыянтамі агульнагістарычных перыядызацый.

Да спецыяльных перыядызацый адносяцца: археалагічная, геалагічная, антрапалагічная.

Археалагiчная перыядызацыя заснавана на выдзяленні эпох у адпаведнасці з матэрыялам які выкарыстоўваецца пры вырабе прылад працы. З пачатку ХІХ ст. прынята дзяленне гiсторыi чалавецтва на тры вякi: каменны, бронзавы, жалезны. Каменны век падзяляецца на палеаліт (ранні, сярэдні і позні), мезаліт, неаліт.

Геалагiчная перыядызацыя заснавана на спецыфіцы фармавання геалагічных напластаванняў зямлі ў выніку прыродных заканамернасцяў, у першую чаргу аледзяненняў. Аледзяненняў было чатыры і тры межледавіковых перыяда. Чалавек з’явіўся ў геалагічную эпоху плейстацэна, які адпавядае археалагічным эпохам палеаліта і мезаліта. Пачатак пасляледавіковага перыяду (галацэну), які цягнецца і зараз, прыпадае на неаліт.

Антрапалагiчная перыядызацыя заснавана на этапах фізіялагічнай і марфалагічнай эвалюцыi чалавека. Згодна гэтага выдзяляюць эпохi: архантрапа (старажытнейшага чалавека да якога адносяць “чалавека умелага” і “чалавека прамаходзячага”), палеаантрапа (старажытнага чалавека “неандэртальца”) i неаантрапа (чалавека сучаснага выгляду “краманьёнца”).

Агульныя гістарычныя перыядызацыі

Адна з першых дзейсных і абгрунтаваных перыядызацый была прапанавана амерыканцам Л.Г.Морганам. У аснову перыядызацыі быў пакладзены ўзровень развіцця вытворчых сіл у цеснай сувязі з асноўнымі вынаходніцтвамі. Л.Г. Морган прыняў ужо вядомы падыход да падзелу гісторыі на дзікасць, варварства і цывілізацыю і абгрунтавана выдзяліў па тры стадыі ў кожным перыядзе: ніжэйшы, сярэдні і вышэйшы.

Перыяд дзікасцi падзяляецца на:

- ніжэйшы – ад з’яўлення чалавека да рыбалоўства і карыстання агнём;

- сярэдні – да з’яўлення лука і стрэл;

- вышэйшы – да з’яўлення керамікі.

Перыяд варварства падзяляецца на:

- ніжэйшы – да адамашвання жывёл, арашэння і выкарыстання неабпаленай цэглы;

- сярэдні – да выкарыстання жалезнай руды, жывёлагадоўлі і земляробства;

- вышэйшы – да вынаходніцтва алфавіту і пісьменства.

Перыяд цывілізацыі цягнецца і сёння.

Ф.Энгельс прапанаваў альтэрнатыўную перыядызацыю, зноў жа ўзяўшы за аснову спецыфіку гаспадарання, выдзеліўшы два перыяды: перыяд прысвойваючай гаспадаркі (якая адпавядае перыяду дзікасці Л.Г. Моргана) і вытворчай гаспадаркі (якая ахоплівае перыяд варварства па Л.Г. Моргану і цягнецца ў эпоху цывілізацыі).

Існуе перыядызацыя дзе ўлічваецца развіццё форм уласнасці і спосабаў размеркавання, сацыяльных і сваяцкіх узаемасувязяў: праабшчына, першабытнарадавая абшчына, першабытнасуседская абшчына.

У ЗША папулярна перыядызацыя на падобных прынцыпах: эгалітарнае (роўнае і аб’яднанае) грамадства; ранжыраванае (дзе замацавана сацыяльная няроўнасць); стратыфікаванае (дзе да сацыяльнай няроўнасці далучаецца маёмасная).

 

1.4 Агульная характарыстыка этапаў першабытнасці

Перыяд праабшчыны характэрызуецца з’яўленнем архантрапаў і пачаткам іх арудзійнай дзейнасці. Заканчэннем біялагічнага развіцця чалавечага віду, узмацненнем сацыяльных сувязяў паміж яго прадстаўнікамі і ўзнікненнем штучных калектыўных жытлаў.

Перыяд першабытнарадавой абшчыны характэрызуецца ўпарадкаваннем сацыяльных сувязяў і трансфармацыі ў род, што прыводзіць да калектывізму ў здабычы і размеркаванні харчавання і да існавання агульнай уласнасці.

Перыяд першабытнасуседскай абшчыны і класаўтварэння характэрызуецца развіццём гаспадарчай дзейнасці. Гэта ў сваю чаргу стымулюе рост лішкавага прадукту ў выніку чаго абшчынная ўласнасць саступае адасобленай, а радавыя сувязі саступаюць суседскім. У соцыўме нараджаюцца памкненні да эксплуатацыі, што прыводзіць да з’яўлення прыватнай уласнасці і як заканамернасць – з’яўленне класаў і ўтварэнне дзяржавы.