Тэма 2. Крыніцы і гісторыя станаўлення
і развіцця гісторыі першабытнага грамадства

2.1 Крыніцы і сувязь з гістарычнымі і прыродазнаўчымі навукамі

2.2 Вывучэнне гісторыі першабытнага грамадства ў эпохі антычнасці, сярэднявечча, адраджэння, асветніцтва

2.3 Школы і накірункі ў гісторыі першабытнага грамадства з сяр. ХІХ ст

 

Пытанні да практычнага занятка па тэме 2 (самастойная падрыхтоўка)

1. Этапы і своеасаблівасці станаўлення і развіцця гісторыі першабытнага грамадства

2. Пытанні аб’ектыўнасці, “плюсаў і мінусаў” у філасофскіх і навуковых тэорыях аб развіцці першабытнага грамадства

 

2.1 Крыніцы і сувязь з гістарычнымі і прыродазнаўчымі навукамі

Гісторыя першабытнага грамадства – гэта раздзел гістарычнай навукі, а значыць грунтуецца ў першую чаргу на гістарычных крыніцах – аб’ектах, пры даследаванні якіх спецыялізаванымі метадамі можна здабыць гістарычныя звесткі. Аднак, ужо адзначалася, што ГПГ ахоплівае ў асноўным беспісьменны перыяд развіцця чалавецтва, а значыць бльшасць гістарычных рэканструкцый робіцца на базе крыніц як гуманітарных (у першую чаргу гістарычных) навук, так і прыродазнаўчых.

Да гістарычных навук адносяцца: археалогія, этнаграфія, лінгвістыка. Да прыродазнаўчых: палеантрапалогія, геалогія, палеагеаграфія, прыматалогія, археазаалогія, археабатаніка.

Археалогiя – дысцыплiна, якая вывучае гісторыю чалавечага грамадства па рэштках яго матэрыяльнай культуры, якія захаваліся на зямлі, пад зямлёй і ў вадзе. Менавіта археалогія з’яўляецца лідэрам у вывучэнні чалавечай духоўнай і матэрыяльнай культуры ў беспісьменны перыяд гтсторыі, яна спецыялізаванымі метадамі дазваляе датаваць гістарычныя падзеі.

Этналогiя – дысцыпліна, якая вывучае побыт і культуру, грамадскую структуру і сацыяльныя iнстытуты розных народаў. Вывучая першабытныя грамадствы, якія існуюць сёння, этнографы праекуюць здабытыя веды пра эвалюцыю сацыяльна-культурных феноменаў на першабытнае грамадства ў цэлым, што дазваляе рабіць больш аб’ектыўныя рэканструкцыі.

Лiнгвiстыка і яе раздзел гiстарычнае мовазнаўства вывучае гiсторыю развiцця асобных моў. Акцэнтуя ўвагу на даследаванні іх генетычных сувязяў, вучоныя спрабуюць прасачыць гiстарычныя кантакты народаў у мінулым, вызначыць магчымыя прарадзімы асобных моў і моўных сем’яў. Тапаніміка (раздзел мовазнаўства пра паходжанне геаграфічных назваў) і гідраніміка (раздзел мовазнаўства пра паходжанне назваў вадаёмаў) дапамагаюць у працэсе атрыбуцыі культур і этнічнай прыналежнасці іх нозьбітаў.

Палеаантрапалогiя гэта раздзел фiзiчнай антрапалогiі, які даследуе парэшткi выкапнёвых людзей для вывучэння паходжання і этапаў эвалюцыі чалавека, як асобнага віда, фармавання рас і працэсаў дэмаграфіі ў мінулым.

Прыматалогiя – навука пра малпаў, якая дае матэрыял для рэканструкцыі самых ранніх этапаў станаўлення чалавечага грамадства, калі ішоў працэс трансфармацыі мыслення і сацыяльных узаемаадносін, нараджэння мовы і гаспадарчай дзейнасцi.

Геалогiя і палеагеаграфiя – гэта навукі, якія дазваляюць рэканструяваць прыродныя ўмовы у якiх развіваўся першабытны чалавек. Геалогiя чацьвярцічнага перыяду вывучае змены зямной паверхнi ў выніку пахаладанняў і пацяпленняў, адыходу ледавіка і змены ўзроўняў сусветнага акіяну. Палеагеаграфiя робіць рэканструкцыі старажытных ландшафтаў.

Археазаалогiя даследуе косныя рэшткi выкапнёвых жывёл, а археабатанiка вывучае рэшткi раслiн, іх насенне і пылок, якія атачалі першабытнага чалавека і з’яўляліся неад’емнай часткай яго гаспадарчага жыцця. Вынікі даследаванняў археазаолагаў і археабатанікаў дазваляюць рэканструяваць працэсы даместыкацыі (адамашвання) дзікіх жывёл і раслін.

 

2.2 Вывучэнне гісторыі першабытнага грамадства ў эпохі антычнасці, сярэднявечча, адраджэння, асветніцтва

Цікаўнасць да мінулага і да суседніх народаў нарадзілася яшчэ ў антычнасці. Грэцкая, а затым і Рымская цывілізацыі назапашвалі веды аб “дзікіх” плямёнах, якія атачалі іх цывілізаваны свет. Свае эмпірычныя назіранні і веды грэкі і рымляне пакідалі ў пісьмовых крыніцах, шэраг з якіх дайшлі да нас і сталі грунтам ў вывучэнні і разуменні асноўных этапаў развіцця старажытнага грамадства і цывілізацыйных працэсаў.

Самымі яскравымі прыкладамі такіх прац сталі: «Гісторыя» Герадота (V ст. да н.э.) дзе даецца апісанне старажытных народаў Сярэдняй Азii, скіфаў і сарматаў; «Геаграфія» Страбона, які на мяжы нашай эры апісаў народы Еўропы і Азii; «Запiскi пра гальскую вайну» Гая Юлiя Цэзара (I ст. да н.э.) дзе ўтрымоўваюцца звесткі пра старажытных кельтаў і германцаў; «Германія» Тацыта (I ст. н.э.), як непераўзыдзены твор пра старажытныя германскія плямёны.

Але антычныя аўтары не абмяжоўваліся толькі фіксацыяй гістарычных падзей і іх апісаннем. Будучы “дзецьмі” філасофіі яны часцей за ўсё ў сваіх творах намагаліся паставіць і вырашыць шэраг пытанняў звязаных з паходжаннем свету, культуры, рэлігіі і нават чалавека.

Першапачаткова, філосафы ўяўлялі сабе старажытны свет, як эпоху роўнасці, шчасця і свабоды, г.зв. “залаты век”. Аднак пазней, мысліцелі звярнулі ўвагу на падабенства чалавечай натуры з жывёламі. Напрыклад грэчаскі філосаф Дземакрыт (V ст. да н.э.), лічыў, што першыя людзi былі знешне і па паводзінах падобныя да жывёл і толькі ў выніку барацьбы за сваё выжыванне яны выйшлі са зверынага стану. Рымскi фiлосаф i паэт Лукрэцы Кар (І ст. да н.э.) у сваёй паэме «Аб прыродзе рэчаў», пайшоў далей ва ўяўленнях пра паслядоўнасць развіцця чалавечага грамадства і прапанаваў выдзяліць эпохі на якія можна падзяліць гісторыю: каменны, медны і жалезны вякi.

У эпоху Сярэднявечча дамінуе хрысціянская ідэалогія са сваімі дагматычнымі ўяўленнямі пра гісторыю міраздання і ўласна чалавека. Гэта ўплывае на ўсе сферы чалавечай культуры і навукі. Людзі ўсіх сацыяльных пластоў успрымаюць свет і яго гісторыю праз прызму хрысціянскага светапогляду. Разам з тым веды пра гісторыю суседніх народаў пашыраюцца, дзякуючы экспансіі хрысціянскага свету, праз місіянерства і ваенную інтэрвенцыю, гандлю і падарожжам. Прыкладам апошніх могуць служыць звесткі пра самабытную культуру інаверцаў і іншаземцаў на Еўразійскім кантыненце, пакінутыя кітайскімі (Чань Чунь), арабскімі (Iбн-Фадлан) і заходнееўрапейскімі вандроўнікамі (Плана Карпіні, Гільём Рубрук, Марка Пола).

Народжаныя тэндэнцыі ў пашырэнні экспансіі, а значыць і ведаў пра суседнія народы атрымалі якасна новы віток з канца XV стагоддзя, калі распачынаецца эпоха вялікіх геаграфічных адкрыццяў. У гэты час новы ўзровень развіцця дзяржаўнай і гаспадарчай эвалюцыі на Еўрапейскім кантыненце прывёў да ажыццяўлення шэрагу вялікіх марскіх экспедыцый, якія далі свету новы, невычарпальны аб’ём этнаграфічных ведаў пра народы іншых кантынентаў. Тут варта ўзгадаць адкрыццё Амерыканскага кантыненту іспанцам Хрыстафорам Калумбам (1492-1493), пракладку марскога шляху з Еўропы ў Індыю партугальцам Васка да Гамай (1497-1499), першае кругасветнае плаванне партугальца Фернана Магелана (1519-1522), тры кругасветныя экспедыцыі англічаніна Джэймса Кука (1768-1779).

Назапашаны этнаграфічны матэрыял у выніку гэтых адкрыццяў і падарожжаў запатрабаваў пэўнага абагульнення, сістэматызацыі, асмыслення.

Першай спробай абагульнення можна лічыць працу «Вопыты» (1580) французскага філосафа Мiшэля Мантэня, які ідэалізаваў першабытнае грамадства, як свабоднае і справядлівае і прапанаваў канцэпцыю “добрага і шляхетнага дзікуна”. Пазней, французкія асветнікі XVIII ст. Дэні Дзiдро і Жан Жак Русо падтрымалі гэтую ідэю і акрэслілі першабытнасць як “шчаслівае дзяцінства чалавецтва”.

Значны аб’ём інфармацыі пра першабытныя народы з розных кантынентаў пацягнулі за сабой спробы параўнаўчага аналізу. У 1704 г. англічанін Джон Толанд параўноўвае егіпецкую цывілізацыю з іншымі, а французскі манах-iезуiт Жозэф Франсуа Лафiто выдае ў 1724 г. сваю вядомую працу «Норавы амерыканскiх дзiкуноў у параўнаннi з норавамi старажытных часоў», дзе ўпершыню ўжыў параўнальна-гістарычны метад. Нямецкі асветнік Георг Форстэр даў далейшае развiццё параўнальна-гістарычнага метаду ў працы “Вандраванне вакол свету” (1777), дзе выказаў ідэю стадыяльнасці ў гісторыі чалавецтва.

Філосафы-асветнікі XVIII ст. выходзяць на новы ўзровень філасоўскага асмыслення назапашаных ведаў пра старажытную гісторыю і першабытныя грамадствы. Яны ставяць перад сабой задачу сістэматызаваць веды, улавіўшы асноўныя заканамернасці і прычынна-выніковыя сувязі ў агульна гістарычным працэсе.

Так, француз Шарль Мантэск’ё бачыць асноўным рухавіком сацыяльных і культурных зменаў кліматычныя ўмовы ў якіх развіваецца грамадства, а немец Ёган Гердэр геаграфічнае асяроддзе ў цэлым. Вальтэр разглядае ролю культурных дасягненняў у павышэнні духоўнасці чалавека і ўсяго грамадства. Мары Жан Кандарсэ звязваў гістарычны працэс са здольнасцю чалавека да адукацыі і ўдасканаленні розуму, што і з’яўляецца, па яго меркаванню, рухавіком гісторыі чалавечага грамадства.

У канцы XVIII – пачатку XIX стст. з’яўляюцца першыя спробы агульнай перыядызацыі гісторыі. Адам Фергюсон выказвае ідэю дзялення гісторыі на тры эпохі – дзікасць, варварства, цывілізацыя. У сваёй працы «Вопыт гiсторыi грамадскай супольнасцi» у аснову перыядызацыi ён паклаў формы гаспадарчай дзейнасцi і развiццё форм уласнасцi. Паводле Фергюсона, эпоха дзікасці адпавядае грамадству паляўнічых і рыбаловаў, эпоха варварства – грамадству жывёлаводаў і земляробаў, эпоха цывілізацыі пачынаецца з замацаваннем прыватнай уласнасці. У пачатку XIX ст. дацкі археолаг Хрысціян Томсан прапанаваў класічную археалагічную перыядызацыю, актуальную і сёння. Ён падзяліў першабытную гісторыю на каменны, бронзавы і жалезны вякі.

 

2.3 Школы і накірункі ў гісторыі першабытнага грамадства з сяр. ХІХ ст.

XIX стагоддзе – гэта перыяд афармлення шматлікіх дысцыплін у выніку назапашваня вялікага аб’ёму ведаў і спецыялізаваных навуковых напрацовак гуманітарных і прыродазнаўчых навук. З’яўляюцца і пачынаюць актыўна развівацца археалогiя, этнаграфiя, антрапалогiя і інш. Гісторыя першабытнага грамадства фарміравалася на сутыку гістарычных і прыродазнаўчых навук. Пра афармленне гiсторыі першабытнага грамадства ў асобную галiну можна гаварыць толькі з 2-й паловы ХІХ ст.

З гэтага часу ў галіне прыродазнаўчых навук пашыраюцца эвалюцыйныя ідэі. Геолагі распрацоўваюць і фармулююць тэорыю аб павольным і пастаянным змянненні зямной паверхні, а француз Жан Баціст Ламарк прапануе вучэнне аб эвалюцыі жывой прыроды.

Аднак тэарэтычны грунт эвалюцыйнай тэорыi быў закладзены ў 1859 г. англічанінам Чарльзам Дарвiнам у працы «Паходжанне вiдаў шляхам натуральнага адбору», дзе ён паказаў ролю ў эвалюцыйным працэсе жывых арганізмаў такіх фактараў як спадчыннасць, зменлівасць і адбор. Пад уплывам ідэй Томаса Гекслi аб фізічным падабенстве і роднасці чалавека з чалавекападобнымі малпамі, Ч. Дарвін развіў сваю эвалюцыйную тэорыю, спраекаваўшы яе на чалавека. Сваю тэорыю паходжання чалавека ад малпы ён выклаў у 1863 г. у працы «Паходжанне чалавека i палавы адбор».

Жыццяздольнасць прапанаванай тэорыі была падцверджана шэрагам выпадковых знаходак і археалагічных адкрыццяў. Так у 1856 г. у цясніне Неандэрталь недалёк нямецкага г. Дзюсельдорфа былі знойдзены парэшткі старажытнага чалавека, які будзе названы “неандэрталец”. У 1868 г. у Францыі ў гроце Кра-Маньён былі знойдзены парэшткі людзей названых “краманьёнцамі”. На востраве Ява галандскі медык Эжэн Дзюбуа знайшоў парэшткі старажытнага чалавека, які атрымаў назву «малпачалавек прамаходзячы» (рithecantropus erectus).

Эвалюцыйныя ідэі знаходзяць падтрымку ў археолагаў, якія актыўна распрацоўваюць новы накірунак ў археалогіі – “палеалітазнаўства”. Яны ствараюць больш дэталёвыя перыядызацыі (французы Эдуард Лартэ, Габрыель дэ Марцiлье) і закладваюць асновы адзінай методыкі археалагічных даследаванняў (англічане Піт Рыверс, Уільям Фліндэрс Пітры).

У сярэдзіне XIX ст. аформіўся эвалюцыйны накiрунак у этналогii. Сутнасць накірунку заключаецца ў тым, што эвалюцыяністы разглядалі развіццё культурных і сацыяльных сфер па прынцыпу ад простага да складанага. Гэта падштурхоўвала да высновы пра аднолькавыя стадыяльныя заканамернасці ў развіцці чалавечых супольнасцяў незалежна ад рэгіёну. У выніку, усе грамадствы прахадзілі аднолькавыя стадыі, а значыць вывучэнне сучасных першабытных грамадств Афрыкі, Акіяніі, Паўднёвай Амерыкі дазваляюць праводзіць паралелі з мінулым сённяшняй цывілізацыі.

Заснавальнікам і самым яскравым прадстаўніком эвалюцыйнай школы ў этналогіі быў англічанін Эдуард Тайлар, які сфармуляваў свае ідэі ў працах «Даследаваннi ў галiне старажытнай гiсторыi чалавецтва» (1865) і «Першабытная культура» (1871). Асноўную ўвагу ён надаў такім феноменам як перажыткі, забабоны, нерацыянальныя традыцыі, вывучая якія можна рэканструяваць глыбокае мінулае ўсіх грамадств.

З пункту гледжання эвалюцыйных ідэй вывучаліся сямейна-шлюбныя і сацыяльныя адносіны такімі вядомымі даследчыкамі як: англічанін Генры Мейн, швейцарац Ёган Якаб Бахофен, шатландзец Джорж Мак-Ленан, амерыканец Люiс Генры Морган.

Новым узроўнем эвалюцыйнай тэорыі стала марксісцкая канцэпцыя развіцця гісторыі, распрацаваная Карлам Марксам і Фрыдрыхам Энгельсам. Яна стала асновай для фармавання светапогляду шырокага кола навуковай грамадскасці і простых людзей, асабліва на тэрыторыі Ўсходняй Еўропы да канца ХХ ст. У аснове тэорыі ляжыць сцвярджэнне аб першаснасці эканамічнага базіса грамадства, які залежыць ад развіцця вытворчых сіл і вытворчых узаемаадносін. Гэта ў сваю чаргу ўтварае пэўную грамадска-эканамічную фармацыю з адпаведнымі прынцыпамі і заканамернасцямі развіцця, ўзаемаадносін і культуры.

ХХ стагоддзе стала багатым на фарміраванне і развіццё новых навуковых школ і накірункаў у вывучэнні чалавечай гісторыі, культуры, соцыума, рэлігіі, псіхалогіі і г.д.

Прадстаўнікі дыфузіянізму (накірунак сацыяльнай антрапалогіі заснаваны немцам Фрыдрыхам Радцэлем) лічылі важнейшым фактарам грамадскага развіцця распаўсюджванне і ўзаемапранікненне культур.

Паляк Браніслаў Маліноўскі, заснавальнік функцыяналізму ў сацыяльнай і культурнай антрапалогіі, вызначаў біялагічныя і духоўныя патрэбы асноўнымі рухавікамі развіцця чалавечага соцыума і яго культуры.

Прыхільнікі сацыялагічнай школы, заснаванай французам Давідам Эмілем Дзюркгеймам, разглядалі сацыяльныя працэсы праз прызму развіцця індывідуальнай і калектыўнай свядомасці, навязанай праз мараль самім грамадствам.

Псіхааналіз, заснавальнікам якога лічаць аўстрыйца Зыгмунта Фрэйда, тлумачыць сацыяльныя і культурныя феномены праз уздзеянне на свядомасць і паводзіны чалавека глыбокіх псіхалагічных працэсаў, якія знаходзяцца пад уплывам безсвядомага і падсвядомага.