Тэма 7. Заканчэнне эпохі першабытнасці
і пераход да цывілізацыі

7.1 Сацыяльна-эканамічныя адносіны ў перыяд разлажэння першабытнага грамадства

7.2 Узнікненне класавага грамадства, нараджэнне дзяржавы i права

7.3 Становiшча палоў у эпоху класаўтварэння

7.4 Этнiчны стан эпохі класаўтварэння

 

Пытанні да практычнага занятка па тэме 4 (самастойная падрыхтоўка)

1. Прычыны разлажэння першабытнага грамадства

2. Асаблівасці развіцця сацыяльна-эканамічных адносін у эпоху класаўтварэння

3. Асаблівасці развіцця абшчынна-радавой арганізацыі ў эпоху класаўтварэння

4. Праблема нараджэння цывілізацый у сучаснай навуцы

 

7.1 Сацыяльна-эканамічныя адносіны ў перыяд разлажэння першабытнага грамадства

Рост рэгулярнага лішкавага прадукту ў выніку ўздыму вытворчасці стаў важнейшай перадумовай разлажэння першабытнага грамадства.

Паступова ў Заходняй і Сярэдняй Азіі, а так сама ў Еўропе адбываецца пераход ад ручнога (матыжнага) земляробства да ворыўнага. Менавіта ворыўнае земляробства створыць эканамічную базу для ўсіх будучых цывілізацый. Яно стымулявала прадуктыўнасць сельскай гаспадаркі і ўвяло ў гаспадарчы абарот новыя пасяўныя плошчы.

Некаторыя даследчыкі лічаць, што развіццё земляробства, паўплывала на развіццё жывёлагадоўлі, бо частка атрыманага прадукту магла ісці на пракорм жывёлы. У некаторых рэгіёнах частка аседлых плямёнаў перайшла да паўкачавой земляробча-жывёлагадоўчай гаспадаркі, каб сезоны палявых прац чаргаваць з сезонамі качэўяў, атрымоўваючы такім чынам большы прадукт. Такая мадэль гаспадаркі мела месца ў некаторых народаў Міжземнамор’я і ў перадгор’ях Гімалаеў. На тэрыторыі Манголіі, Сярэдняй і Пярэдняй Азiі, сярод стэпу, паўпустынь і пустынь, адбываецца пераход да качавой жывёлагадоўлі.

Важнейшым адкрыццём чалавецтва, якое непасрэдна альбо ўскосна паўплывала на ўсе эвалюцыйныя працэсы ў грамадстве, стала металургія.

Свой пачатак металургія бярэ ў эпоху энеаліту, калi вынайшлі і пачалі апрацоўваць метадам халоднай альбо гарачай коўкі самародную медзь. Пазней будзе адкрыты метад плаўлення медных руд і вынайдзены спосабы атрымання бронзы – сплаваў на меднай аснове з дадаткам волава, альбо свiнца, мыш’яка, сурмы, цынка. Гэтыя вынаходніцтвы будуць зроблены на Блiзкiм Усходзе каля V‑IV тысячагоддзяў да н.э., ў Пярэднняй Азiі, Егiпце, Iндыі – каля IV‑ІІІ тысячагоддзяў да н.э., у Еўропе – каля ІІ – пачатку І тысячагоддзяў да н.э.

Бронзавыя прылады мелі значную перавагу над каменнымі і меднымі. Аднак цяжкасці са здабычай і апрацоўкай не дазволілі бронзавым рэчам выцясніць каменныя. Яны ў асноўным мелі прэстыжнае значэнне і былі даступныя прадстаўнікам вышэйшых сацыяльных груп. Падаўляльная большасць насельніцтва выкарыстоўвала ў гаспадарцы каменныя прылады працы.

Кардынальна змянілася сітуацыя з асваеннем металургіі жалеза. Па сваіх фізічных паказчыках жалеза пераўзаходзіць медзь, бронзу і камень. Аднак у выплаўцы жалеза існуе цяжкасць. Яно плавіцца пры надта высокіх тэмпературах (1500 ºС), што стала магчымым пры вынаходніцтве сырадутнага спосаба, які быў адкрыты ў Ш тыс. да н.э. на поўднi Закаўказзя (Арменія). Масавы выраб жалеза у Азiі, Еўропе, Афрыцы пачынаецца ў І тыс. да н.э. На Амерыканскім кантыненце жалеза стала вядома толькi дзякуючы еўрапейцам.

Шэраг вынаходніцтваў і змена эканамічнага ўкладу прывялі да спецыялізацыі некаторых абшчыннікаў у вырабе канкрэтных прылад працы альбо пабытовых рэчаў. У кожнай супольнасці былі людзі, якія лепш за іншых апрацоўвалі камень, костку, дрэва, скуру і г.д. З’яўленне металургіі, якое патрабавала ведаў, спецыялізаванага абсталявання і навыкаў, паспрыяла з’яўленню першага прафесійнага рэмяства – кавальства.

Паступова рамесны характар набываюць іншыя віды хатняй прамысловай вытворчасці: ганчарства, ткацтва, апрацоўка каменя, косці і г.д. Ганчарства становіцца рамяством з вынаходжаннем ганчарнага кола і печаў, аднак магло абыходзіцца і без іх.

Такім чынам, у гэты перыяд адбываецца аддзяленне рамяства ад iншых заняткаў, у першую чаргу ад земляробства.

У выніку развіцця сацыяльна-эканамічных адносін у грамадстве павялічваецца роля абмену. Разам з міжабшчынным дараабменам ў эпоху класаўтварэння з’яўляецца эканамiчны абмен, калі найважнейшым лічыцца не сам працэс абмену, а каштоўнасць самой рэчы альбо прадукту. Абшчынам якія спецыялізуюцца на розных формах гаспадарання неабходна пашыраць асартымент прадуктаў спажывання і прылад працы. Так узнікае мэтанакіраваны абмен паміж земляробамі і жывёлагадоўчымі абшчынамі.

З развiццём рамяства абмен вядзецца не толькi памiж абшчынамi, але i ўнутры самой абшчыны. З’яўляюцца прымiтыўныя рынкi. З часам паўстае неабходнасць у ацэньванні прадметаў. У выніку з’яўляюцца першыя абменныя эквiваленты. Да іх можна аднесці: упрыгожванні, футра, соль, ракавіны, металiчныя злiткi і інш.

Такім чынам адбываецца чарговы падзел грамадскай працы, у выніку чаго з’яўляецца асобная сацыяльная група – гандляры.

 

7.2 Узнікненне класавага грамадства, нараджэнне дзяржавы i права

Індывідуалізацыя вытворчасці і яе развіццё спецыяльна для абмену адыграла важную ролю ў зараджэнні прыватнайуласнасці. Спачатку прыватная ўласнасць назапашвалася ў натуральнай форме. Лiшкі земляробчай і жывёлагадоўчай гаспадаркі накопліваліся ў асобных сем’ях. Іх лідары маглі выкарыстоўваць гэтый лішкі для сацыяльных і эканамічных маніпуляцый як у самой абшчыне, так і па-за яе межамі. Са з’яўленнем абменных эквівалентаў лішкі назапашваюцца ў форме скарбаў.

Аднак развiццё прыватнай уласнасцi ішло павольна і па розным прынцыпам у залежнасці ад рэгіянальных асаблівасцяў. Натуральным тормазам гэтых працэсаў было захаванне калектыўных форм вытворчасцi і калектыўнай уласнасцi на зямлю Акрамя таго, “ворагам” прыватнай уласнасці была псiхалогiя самой абшчыны дзе ўкараніліся прынцыпы роўнасці.

Працяглы час зямля знаходзiлася ва ўласнасцi абшчыны. Узнiкненне прыватнай уласнасцi на зямлю было магчыма па-за межамi абшчыны і толькi на свабодных землях. Толькі вандроўныя i паўвандроўныя жывёлаводы доўга захоўвалі форму калектыўнай уласнасцi на зямлю. Земляробы перайшлі да яе значна хутчэй.

У некаторых грамадствах сфармавалася псіхалагічна негатыўнае стаўленне да ўзнікнення лішкаў. Этнаграфічныя матэрыялы сведчаць пра існаванне сярод некаторых першабытных супольнасцяў абрадаў знішчэння, альбо раздачы прадуктовых лішкаў.

Са з’яўленнем прыватнай уласнасцi адбываецца паглыбленне грамадскай i маёмаснай няроўнасцi, якая ў сваю чаргу, прыводзіла да развіцця адносiн эксплуатацыi, калі за пэўную колькасць лішкавага прадукту чалавек альбо группа магла атрымаць ад сваякоў і чужакоў набор паслуг ці пэўную працу, а вынік гэтай працы прысвойваўся “заказчыкамі”.

У выніку змен гаспадарання, неабходнасці ў павялічэнні рэсурсаў і тэрыторый, дэмаграфічнага росту, пашыраецца сфера сацыяльнага (унутраннага і знешняга) канфлікту, які перарастае ў фізічны. Гэта цягне за сабой сутычкі з забойствамі, калецтвам і палонам. Для кампенсацыі чалавечых і матэрыяльных стратаў узнікае такі феномен як рабства.

Прымiтыўная форма рабства, калі выконваліся працы па хатняй гаспадарцы атрымала назву хатняга, альбо патрыярхальнага рабства. Такое рабства мела спецыфіку: рабы жылі і працавалі разам з гаспадарамі, маглі заводзіць сем’і, карыстацца і мець асабістыя прылады працы і пабытовыя рэчы, пры пэўных умовах маглі станавіцца свабоднымі і раўнапрўнымі. Аднак з ростам вытворчасці паступова хатняе рабства пачынае трансфармавацца ў рабства вытворчае. Рабы пераўтвараюцца ў беспраўную групу насельніцтва са сваім адметным месцам у грамадскай вытворчасці і сацыяльным жыцці.

Зараджэнне і развіццё эксплуатацыі чалавека чалавекам мае свае асаблівасці ў залежнасці ад спецыфікі шэрагу фактараў: узровень сацыяльнага, эканамічнага і духоўнага развіцця абшчыны, дэмаграфічная сітуацыя, узровень развіцця суседзяў, прыродныя ўмовы і інш. Фармуецца два ўзроўні эксплуатацыі: унутрыабшчынная і міжабшчынная.

Унутрыабшчынная эксплуатацыя характарызуецца наяўнасцю кабальных (адпрацоўка пазыкі, арэнды прылад ці ската і т.п.) і прафеадальных (эксплуатацыя арганізатарамі і кіраўнікамі сваіх падначаленых па гаспадарцы) відаў.

Міжабшчынная эксплуатацыя праяўляецца ў форме спагнання водкупу, кантрыбуцыі, даніны з суседзяў пад страхам фізічнага ўздзеяння.

У выніку паглыблення стратыфікацыі (размежаванне па сацыяльнай і эканамічнай прыкмеце) грамадства і эксплуатацыі, выдзяляюцца групы людзей, якія аб’яднаныя сваяцкімі сувязямі з уласнікамі сродкаў вытворчасці і эксплуататарамі, пастаянна іх дэманструюць і перадаюць свой статус дзецям. Так фармуюцца кіруючыя кланы, а пазней каставая сістэма. Аднак ёсць спецыфіка апошняй – касту могуць утвараць прадстаўнікі замкнёных прафесiйных груп.

Стратыфікацыя грамадства прывяла да актывізацыі і паглыблення канфліктаў, супярэчнасцяў, прэтэнзій. Для іх урэгулявання традыцыйныя родаплемянныя органы ўлады, заснаваныя на прынцыпах першабытнай дэмакратыі, былі непрыдатныя.

Назіраецца пераход да падзелу і структурыравання функцый улады. З’яўляюцца кіраўнікі на паўсядзённасць з ліку родаплемянной знаці, якая кіруе ў мірны час, абапіраючыся на воінаў і служыцелей культу.

Ваенныя правадыры маглі выходзіць з ліку родаплемянной знаці, а так сама найлепшых воінаў, якія абапіраюцца на вайсковую сілу. Нярэдка адбываецца канфлікт паміж вайсковымі і паўсядзённымі лідэрамі, які мог заканчвацца непрадбачальна.

Рэлігійныя лідары, якія мусілі мець харызму (звышнатуральную сілу), часцей застаюцца ў ценю грамадскіх перэпетый, але заўсёды адыгрываюць значную ролю ў гістарычных працэсах, займаючы бок абранага саюзніка (ці то з боку вайскоўцаў, ці то родаплемянной знаці).

У выніку развіцця грамадства інстытут лідэрства заўсёды імкнуўся да спадчыннасці і лаяльнасці з боку знаці і вайскоўцаў, што зазвычай і адбывалася. Так фармуецца шырокае паняцце “правадыр”, які мог аб’ядноўваць функцыі і грамадскага, і вайсковага, і рэлігійнага лідэра. Гэта ў сваю чаргу вядзе да фармавання пэўнай палітычнай арганізацыі – дзяржавы, якая характарызуецца: наяўнасцю агульнай тэрыторыі, адасобленнасцю народа ад ўлады з размежаваннем іх уласнасці, упарадкаваннем падаткаабкладання, падзелам насельніцтва па тэрытарыяльнаму прынцыпу, наяўнасцю права для рэгулявання грамадскага жыцця па прынцыпах навязанай маралі.

Фармаванне інстытутаў класавага грамадства і саміх дзяржаў адбывалася пад уздзеяннем шэрагу сацыяльных, эканамічных і прыродных фактараў. Сёння вылучаюць тры асноўныя шляхi класаўтварэння i станаўлення дзяржавы: арыстакратычны (асноўная роля належыць арыстакратам), плутакратычны (асноўная роля належыць правадырам), вайсковы (асноўная роля належыць вайскоўцам).

 

7.3 Становiшча палоў у эпоху класаўтварэння

У эпоху класаўтварэння складваецца новы парадак мiжпалавога падзелу працы. У сувязі са зменай форм гаспадарання павышаецца роля мужчынскай працы. Новыя прагрэсіўныя тэхналогіі земляробства, такія, як ворыўнае земляробства, падсека, ірыгацыя адыходзяць да кампетэнцыі мужчын. Такія спецыялізаваныя галіны рамеснай вытворчасці, як металургія і металаапрацоўка, ганчарства, ткацтва становяцца выключна мужчынскай сферай дзейнасці. У выніку, устанаўленне патрыярхату суправаджаецца пераходам да патрылакальнасці (пражыванне ў родзе мужчыны). У сувязі з гэтым, жанчына трапляла ў чужое асяроддзе. Сувязь з яе родам паслабляецца альбо зусім губляецца. Так заканамерна жанчына выключалася з грамадскага жыцця родаплемянной супольнасці мужа. Яна не дапускаецца на народныя сходы, судовыя разбіральніцтвы, культавыя мерапрыемствы. Часамі, нават, з’яўляецца традыцыя затворніцтва жанчыны.

Патрыярхат быў асноўнай, хаця і не універсальнай формай разлажэння першабытнага грамадства. Аднак, нягледзячы на дамінаванне патрыярхату, у некаторных супольнасцях жанчыны захоўваюць уплыў на грамадскае жыццё, ажно да ўзнікнення раннедзяржаўных утварэнняў. У большасці выпадкаў гэта былі грамадствы з развітым ручным земляробствам (некаторыя народы Акіяніі, Індыі, Паўночнай Амерыкі і інш.), для якіх было характэрна захаванне вялікіх мацярынскіх сем’яў, лік сваяцтва па мацеры і раўнапраўнае становішча жанчын. Такі феномен, да нядаўняга часу, называлі «позні матрыярхат». Аднак вынікі этнаграфічных даследванняў не пацвярджаюць існаванне супольнасцяў з дамінуючым станам жанчыны ў эпоху класаўтварэння.

 

7.4 Этнiчны стан эпохі класаўтварэння

Развіццё міжабшчыннага абмену і міжабшчыннай кааперацыі працы, а таксама аслабленне радавой і ўзмацненне племянной арганізацыі ў эпоху класаўтварэння спрыяе росквіту племянной арганізацыі, як формы культурна-моўнай, ці этнічнай супольнасці.

Этнічны стан эпохі класаўтварэння характэрызуецца іерархічнай структурай.Важнай асаблівасцю іеарархічнай структуры этнічных супольнасцей з’яўляецца тое, што супольнасцю асноўнага узроўню станавілася не племя, а надплемянное ўтварэнне. У эпоху класаўтварэння этнічныя супольнасці адрозніваліся ад сваіх папярэднікаў у выніку з’яўлення сацыяльнага расслаення, утварэння асобнай культуры арыстакратыі, разбурэння кроўнарадавых сувязяў, міграцыі, рабства, генетычнага і культурнага змешвання супольнасцяў, узбуйненне саміх грамадстваў.

Такім чынам, у эпоху класаўтварэння аб’яднанні плямён перарасталі ў першы гістарычны тып этнічных супольнасцяў, характэрных для класавых грамадстваў – народнасці.