Тэма 9. Духоўная культура першабытнасці

9.1 Асаблівасці мыслення ў першабытнага чалавека

9.2 Духоўная культура ў эпоху раннепершабытнай абшчыны

9.3 Духоўная культура ў эпоху познепершабытнай абшчыны

9.4 Духоўная культура ў эпоху класаўтварэнняя

 

Пытанні да практычнага занятка па тэме 9 (самастойная падрыхтоўка)

1. Старажытныя вераванні і першабытныя формы рэлігіі

2. Праблема пераходу ад політэізму да монатэізму

3. Міфалогія і яе роля ў светапоглядзе чалавека

4. Віды і тэхніка першабытнага мастацтва

 

9.1 Асаблівасці мыслення ў першабытнага чалавека

Мысленне першабытнага чалавека характарызуецца няздольнасцю да шырокiх абагульненняў і абстракцый. У яго пераважаюць містычныя, міфалагічныя і магічныя ўяўленні, а так сама ён мае слабую базу ведаў. Акрамя таго, страх (самая моцная эмоцыя чалавека) з’яўляецца асновай успрыняцця ўсяго невядомага, што і тлумачыць вышэйазначаную спецыфіку мыслення старажытнага чалавека.

У навуцы шырока прыняты тэзіс аб наяўнасці так званага “далагічнага мыслення”, калі чалавек не ў стане пабудаваць і зразумець логіку падзей і можа звязваць следства з неадпаведнай прычынай. Менавіта гэта стала адной з найважнейшых прычын з’яўлення самых ранніх форм вераванняў і культаў.

У сувязі з тым, што чалавек істота сацыяльная, то і спосабы яго індывідуальнага мыслення наўпрост звязаныя з калектыўнымі ўяўленнямі. Яны навязваюцца яму самім грамадствам і пачынаюць дамінаваць над індывідуальнымі. Гэта фарміруе псіхіку, светапогляд індывіда і, у пэўным сэнсе, кантралюе яго, навязваючы праз нормы, традыцыі, закон, мараль і этыку форму паводзінаў.

З гаспадарчай дзейнасцю першабытных людзей цесна звязана развіццё рацыянальных ведаў. Усе формы гаспадарання былі непасрэдна звязаныя з прыроднымі ўмовамі ў якіх яно ажыццяўлялася. Так рацыянальныя веды назапашваюцца ў галіне: геаграфіі, медыцыны, біялогіі, заалогіі, мінералогіі, астраноміі і г.д. Чалавек актыўна акумулюе веды пра самога сябе, ўвесь жывёльны і раслінны свет.

Паступова, з развіццём і ўдасканаленнем мазгавой дзейнасці пад уздзеяннем прыродных і сацыяльных фактараў у чалавека развіваецца абстрактнае мысленне. Першымі спрабамі абстрагавання з’яўляюцца: лік, арнаментацыя, рытм, час, прастора, элементарнае мастацтва.

Успрыняцце прасторы мае шэраг асаблівасцяў у першабытных народаў. Прастора зазвычай успрымаецца дынамічна (падчас руху) і статычна альбо радыяльна. Адлегласці могуць вымярацца колькасцю пераходаў, палётаў стралы, даўжынёй частак цела (локаць, ступня, палец, пазногаць). У большасці народаў, час паяднаны з рухам набесных свяцілаў, порамі года, альбо жыццём пакаленняў. Па этнаграфічных дадзеных, шэраг першабытных плямёнаў лічыць пры дапамозе пальцаў і частак цела.

 

9.2 Духоўная культура ў эпоху раннепершабытнай абшчыны

У эпоху раннепершабытнай абшчыны можна гаварыць пра развіццё выяўленчага мастацтва: пластыкі, графікі, жывапісу.

Сёння археолагі і этнографы маюць шэраг прыкладаў пячорнага жывапісу, што з’яўляецца першай прыкметай з’яўлення рэлігіі. Намаляваным выявам надавалася магічнае значэнне, а самому працэсу малявання – абраднае. Некаторыя даследчыкі тлумачаць наскальны жывапіс эпохі позняга палеаліту спробай чалавека кантраляваць магічнымі сродкамі размнажэнне жывёл і працэс палявання на іх. Сёння вучоныя звярнулі ўвагу на тое, што для верхняга палеаліту быў уласцівы рэалізм, а ў мезаліце адбываецца пераход да ўмоўнай манеры выканання.

Археалагічныя знаходкі верхнепалеалітычных трубчатых костак з бакавымi адтулiнамi, прасвiдраваных рагоў, а так сама этнаграфічныя дадзеныя даюць падставу меркаваць пра існаванне вакальнай і інструментальнай музыкі. Аналіз пячорных малюнкаў даказвае нам наяўнасць абрадавых дзействаў і танца. Этнографы занатавалі розныя віды танцаў: бытавыя і рытуальныя, паляўнічыя і ваенныя, мужчынскія і жаночыя.

Неабходнасць у непасрэдным кантакце, наяўнасць вольнага часу, неабходнасць у данясенні інфармацыі і выхаванні штурхае да развіцця вуснай народнай творчасці: песень, казак, міфаў, паданняў і г.д.

У эпоху раннепершабытнай абшчынычалавек яшчэ не вылучае сябе з прыроднага асяроддзя. Ён цалкам адчувае сваё адзінства з прыродай. Гэта адлюстроўваецца ў ранніх формах рэлігіі: татэмізме, анімізме, фетышызме, магіі.

Татэмiзм (ад алганкінскага “ототэм” – яго род) – вера ў iснаванне цеснай сувязi памiж суродзiчамi i iх татэмам. У якасці татэма маглі выступаць жывёлы, радзей – расліны, прадметы, альбо з’явы прыроды. Татэму не пакланялiся, але лiчылi яго «бацькам», «старэйшым братам» i г.д., якi дапамагае суродзiчам. Татэм нельга забіваць, ужываць яго мяса, прычыняць шкоду. Жывёла-татэм, якая загінула выпадкова, аплакваецца і хаваецца як суродзіч. Чалавек верыў у перасялене душы жывёлы пад час палявання ў цела чалавека, здольнасць татэма кіраваць дзеяннямі першабытнага паляўнічага.

Анiмiзм – вера ў звышнатуральныя iстоты, заключаныя ў нейкiя целы (душы), альбо самастойныя духi. Анімістычныя вераванні звязаны з адушаўленнем прыроды.

Фетышызм – вера ў звышнатуральныя ўласцiвасцi некаторых неадухоўленых рэчаў – пячораў, камянёў, дрэваў, прылад працы, спецыяльна вырабленых культавых рэчаў і г.д.

Магiя – вера ў здольнасць чалавека ўплываць на iншых людзей, жывёл, з’явы прыроды i г.д. Адрозніваюць «белую» (ахоўную) і «чорную» (шкоданосную) магію. Паводле аб’екту ўздзеяння вылучаюць магію вытворчую ці прамысловую, лекарскую, любоўную, лячэбную. З развіццём вераванняў і ўскладненнем культа з’яўляюцца спецыялісты ў галіне магіі – знахары, ведуны, чараўнікі.

 

9.3 Духоўная культура ў эпоху познепершабытнай абшчыны

Развіццю духоўнай культуры спрыялі дасягненні вытворчасці, ускладненне і ўдасканальванне сацыяльных узаемаадносін. Тыя супольнасці, якія, перайшлі да вытворчай гаспадаркі больш актыўна назапашвалі новыя рацыянальныя веды, развівалі мастацтва, рэлігію, міфалогію і т.п.

Зараджэнне і развіццё земляробства пашырыла веды чалавека пра культурныя расліны, агратэхнічныя прыёмы. Як вынік, развіваецца ірыгацыя, якая не магчыма без ведаў у геаметрыі, гідрадынаміцы. Жывёлагадоўля паспрыяла развіццю ведаў па заатэхніцы, селекцыі.

Пры вядзенні гаспадаркі, размеркаванню прадукта, фіксацыі ўраджаю, людзям неабходны былі арыфметычныя веды. Гэта прывяло да вынаходніцтваў у спосабах лічэння. З’яўляюцца прымітыўныя прыстасаванні: камні, вяровачкі з ракавінамі альбо вузельчыкамі і т.п.

Неабходнасць кантролю за тэрыторыямі, паляўнічымі і жывёлагадоўчымі ўгоддзямі, ваенныя выправы, міграцыі, развіццё абмену – усё гэта прыводзіла да назапашвання тапаграфічных і геаграфічных ведаў.

У выніку памкненняў людзей зафіксаваць і перадаць інфармацыю з’яўляецца піктаграфія (від пісьма ў выглядзе малюнкаў і сімвалаў).

Успрыняцце прасторы і часу актыўна развіваецца з набыццём больш дынамічнага ладу жыцця самім грамадствам. Актывізаваліся перамяшчэнні ў прасторы і часе. Для супольнасцяў якія вядуць вандроўны лад жыцця характэрна дынамічнае ўспрыняцце прасторы, а для аседлых плямёнаў – радыяльнае. Час па-ранейшаму ўспрымаецца экалагічна, менавіта ў шчыльнай сувязі з новымі відамі гаспадарчай дзейнасці. Разам з тым, час пачынае больш шчыльна ўспрымацца праз сувязі з сацыяльным асяроддзем (працягласць жыцця аднаго пакалення, асаблівасці ўзроставай арганізацыі, міфалагічны час, час продкаў).

У развіцці мастацтва можна адзначыць тэндэнцыі да далейшага пераходу да ўмоўнай манеры выканання, які пачаўся яшчэ ў эпоху мезаліту. Фіксуецца імкненне чалавека да свядомай спрошчанасці вобразаў і элементаў у помніках выяўленчага мастацтва, пластыцы. Адзначаецца развіццё і распаўсюджванне салярнай і месяцовай сімволікі (крыжы, колы, спіралі, свастыкі, паўмесяцы). Эмацыйны стан першабытнага чалавека адлюстроўваецца ў развіцці дэкаратыўнага мастацтва, а менавіта дэкаратыўным аздабленнем (разьбой, роспісам, вышыўкай) рэчаў матэрыяльнай культуры: зброі, рытуальных рэчаў, начынняў, вопраткі і г.д.

Працягваюць развівацца вусная, музычная, танцавальная творчасць. Археалагічныя матэрыялы пацвярджаюць з’яўленне і выкарыстанне новых музычных інструментаў (струнных, мембранных, духавых).

Развіццё міфалогіі характарызуецца пашырэннем сюжэтнасці і ўскладненнем структурнасці. З’яўляюцца міфы пра паходжанне не толькі людзей, жывёл і раслін, але і культурных раслін, хатніх жывёл. У раннеземляробчых грамадствах нараджаюцца міфы пра ўпарадкаванне свету праз шлюб мужчыны-Неба і жанчыны-Зямлі.

У выніку развіцця сацыяльных адносінаў і ўскладнення чалавечай псіхікі, грамадства пачынае рэгуляваць свае ўзаемаадносіны праз прызму двух асноўных паняццяў – дабра і зла. Гэта адбіваецца на спецыфіцы яго грамадскага (калектыўнага), індывідуальнага, міфалагічнага і рэлігійнага мыслення.

Змяняюцца рэлігійныя ўяўленні і верванні. Змяніўся змест татэмізму. Татэмы сталі аб’ектам рэлігійнага пакланення, а зааморфныя продкі пачалі выцясняцца антрапаморфнымі. Нараджаецца вера ў дапамогу духаў памерлых прабацькоў, што вядзе да ўзнікнення культу продкаў. Пазней, стратыфікацыя грамадства прыводзіць да развіцця культа лідараў.

 

9.4 Духоўная культура ў эпоху класаўтварэння

Развіццё вытворчых сіл,  дэмаграфічны рост, працэсы класаўтварэння сталі стымуляваць хуткі рост рацыянальных ведаў, развіццё мастацтва, узнікненне новых форм рэлігіі. Духоўная культура грамадства выйшла на якасна новы ўзровень, у выніку чаго адбыўся падзел паміж інтэлектуальнай і фізічнай працай. Неабходнасць фіксацыі і назапашвання інтэлектуальнай уласнасці прыводзіць да з’яўлення пісьма (клінапіснага, іерагліфічнага, алфавітнага).

Пісьмо – сродак графічнага замацавання маўленчай інфрмацыі. Вынаходніцтва пісьма з’яўляецца важнейшым крытэрыем у пераходзе ад эпохі першабытнасці да цывілізацыі. Яно было неабходна для фіксацыі кіраўнічай, гаспадарчай і статыстычнай інфармацыі, арганізацыі афіцыйнай і прыватнай перапіскі, для запісу прававых нормаў і законаў, фіксацыі дзейнасці правіцеляў і гістарычных падзей.

Першыя ідэяграфічныя сістэмы (сістэмы знакаў якія ўтрымоўваюць нейкую ідэю) ўзніклі ў IV тыс. да н.э. у Шумеры і Егіпце. У адрозненні ад агульнадаступнай прымітыўнай піктаграфіі, складаная ідэяграфія была даступная толькі абмежаванаму колу людзей. У асноўным, ідэяграфія была прывілегіяй жрацоў, якія трымалі яе ў строгім сакрэце і акружалі арэолам звышнатуральнасці. Пазней гэтыя ідэяграфічныя сістэмы пераўтворацца ў клінапіснае і іерагліфічнае пісьмо.

Як і дагэтуль, развіццё рацыянальных ведаў было цесна звязана з практрычнымі патрэбамі земляробства, жывёлагадоўлі, ірыгацыі, будаўніцтва, рамяства, гандлю і г.д.

У эпоху класаўтварэння, калі мае месца разрыў у патрэбах і магчымасцях сацыяльных слаёў, мастацтва дзеліцца на элітарнае і простанароднае. Арыстакратыя імкнецца акружыць сябе больш выразнай і эстэтычнай матэрыяльнай культурай. У выніку развіваецца рэмяство і прыкладное мастацтва. З’явіўся новы віды мастацтва на патрэбы свецкай і рэлігійнай арыстакратыі – манументальная архітэктура ў выглядзе мегалітычных і мураваных збудаванняў (менгіры, дальмены, кромлехі, храмы, усыпальніцы, умацаванні).

Нараджаюцца новыя жанры вуснай народнай творчасці – гераічны эпас, чароўная казка. Калі ў гераічным эпасе пераважае арыстакратычная ацэнка працэсаў класаўтварэння, то ў чароўнай казцы ёй супрацьстаіць народная ацэнка гэтых працэсаў.

Працэсы шматбаковага пераўтварэння грамадства ў эпоху класаўтварэння знайшлі свой адбітак ў рэлігійнай сферы. Узрастанне ролі індывіда ў грамадстве прыводзіць да з’яўлення нагуалізма (вера ў асабістага духа-апекуна).

Паглыбленне стратыфікацыі грамадства ўзводзіць на вяршыню сацыяльнай іерархіі мужчын-лідэраў, якія кіруюць індывідуальна, альбо групай. У выніку, атрымліваюць развіццё культ тайных саюзаў і культ племянных правадыроў.

Спецыфіка вытворчага гаспадарання (земляробства і жывёлагадоўля), у першую чаргу яго цыклічнасць, спрыяе развіццю культаў урадлівасці. Неад’емнай іх часткай становяцца эратычныя абрады і чалавечыя ахвярапрынашэнні, якія сімвалізавалі перадачу зямлі палавой патэнцыі чалавека і яго жыццёвых сіл.

Культы эпохі класаўтаварэння змешваліся паміж сабою. Гэта прыводзіла да адначасовага шанавання сямейна-радавых і племянных апекуноў, аграрных і касмічных духаў, духаў тайных саюзаў і сакральных правадыроў і г.д. Гэта прыводзіць да паступовага ўтварэння сістэмы палітэізму (іерархія аб’ектаў культа).

З развіццём і ўскладненнем рэлігійнай сістэмы фарміруецца і вылучаеца асобная катэгорыя культавых служыцеляў – жрацоў. У рамках гэтай тэндэнцыі развіваецца асобная форма рэлігіі – шаманізм. Шаманы, як служыцелі культу, адправіцелі абрадаў і магіі мелі здольнасць праз уваходжанне ў транс кантактаваць з духамі, уплаваючы тым самым на ўсе сферы жыцця і прыроду.

Такім чынам, у эпоху класаўтварэння рэлігія становіцца не толькі асновай светапогляду, але і сродкам ідэалагічнага ўздзеяння на людзей.