Тэма 5. Эпоха раннепершабытнай абшчыны

5.1 Агульная характарыстыка эпохі

5.2 Сацыяльна-эканамічныя адносіны эпохі

5.3 Полаўзроставая арганізацыя абшчыны

5.4 Абшчынна-родавая арганізацыя

5.5 Дэмаграфічная, моўная і этнічная сітуацыя эпохі

 

Пытанні да практычнага занятка па тэме 5 (самастойная падрыхтоўка)

1. Асаблівасці развіцця сацыяльна-эканамічных адносін у эпоху раннепершабытнай абшчыны

2. Асаблівасці развіцця абшчынна-родавай арганізацыі ў эпоху раннепершабытнай абшчыны

 

5.1 Агульная характарыстыка эпохі

Раннепершабытная абшчына (РПА) пачынаецца са з’яўленнем чалавека сучаснага (HomoSapiensSapiens). Для яе характэрна прысвойваючая гаспадарка (збіральніцтва, паляванне,  рыбалоўства) і прымітыўныя формы сацыяльных адносін. Рэканструяваць дадзеныя працэсы сёння дазваляюць матэрыялы археалогіі іэтнаграфіі.

Сёння існуе шэраг плямёнаў якія знаходзяцца ў сваім развіцці на стадыі мезаліту. Гэтакарэннае насельнiцтва Аўстралii; індзейцы  Паўднёвай Амерыкі, пігмеі басейна ракі Конга, бушмены пустыні Калахары; ведда Шры-Ланкi, аэта і тасадзеі Фiлiпiн, семангі і сеноі Малаккі і інш.

У перыяд існавання раннепершабытнай абшчыны працягваецца рост вытворчых сіл. Удасканальваецца тэхніка апрацоўкі камня, што вядзе да марфалагічнай і функцыянальнай разнастайнаці прылад працы.

З’яўляюцца доўгатэрміновыя стаянкі ў сувязі з неабходнасцю калектыўнага палявання на буйную жывёлу. Актыўна працягваюць выкарыстоўвацца пячоры і гроты. На адкрытых абшарах з’яўляюцца калектыўныя жытлы з ачагамі для абагрэву і слядамі актыўнага выкарыстання костак і скуры буйной жывёлы ў якасці будаўнічага матэрыялу. Археалагічнае даследаванне такіх помнікаў дае шырокі і разнастайны рэчавы матэрыял, на падставе якога фарміруецца ўяўленне пра матэрыяльную культуру чалавека і яго рацыён харчавання.

У залежнасці ад кліматычных зон дамінуюць розныя віды гаспадарання. У трапiчнай зоне збiральнiцтва адыгрывае вядучую ролю, ва ўмеранай зоне паўночных шырот пераважае паляванне.

Верхні палеаліт – перыяд калі чалавек па сістэме тагачасных сухапутных мастоў на месцы Малайскага і Зондскага архіпелагаў пранік у Аўстралiю. Гэта адбылося каля 40 тысяч год таму, а каля 20-25 тысяч год таму па сухапутным мосце на месцы сучаснага Берынгава праліва была заселена Амерыка.

У выніку рассялення людзей і актывізацыі іх палявання былі вынішчаны буйныя жывёлы маманты і бізоны.

Значныя змены адбыліся ў выніку змены клімату ў канцы эпохі палеаліта, калі завяршаецца ледавіковы перыяд. Гэта так сама паўплывала на знікненне буйной жывёлы. Знікае папуляцыя мамантаў і шарсцістых насарогаў, аўстралійскіх гіганцкіх сумчатых. Загоннае паляванне саступае індывідуальнаму на больш дробных жывёл. Гэта цягне за сабой вынаходніцтва ў мезаліце лука і стрэл, а ў некаторых рэгіёнах Паўднёвай Амерыцы, Акеаніі і Паўднёва-Усходняй Азіі – сарбакана (духавой трубкі для страляння атручанымі стрэламі).

Узрастанне ролі рыбалоўства і марскога зверабойнага промыслу пацягнула за сабой арганізацыю аседлых абшчын на ўзбярэжжах рэк і мораў, а так сама ўдасканаленне водных транспартных сродкаў.

 

5.2 Сацыяльна-эканамічныя адносіны эпохі

Сацыяльна-эканамічныя адносіны ў эпоху раннепершабытнай абшчыны характарызуюцца спецыфічным станам гаспадарання (прысвойваючая гаспадарка), што ў сваю чаргу фармуе адпаведныя ўзаемаадносіны ў грамадстве. Выжыванне чалавечага калектыву гарантавалася пры ўмове калектыўнай здабычы і размеркавання ежы. Нават пры адмоўным выніку індывідуальнага палявання, суб’ект мог разлічваць на дапамогу сваякоў.

У групе пачынае складвацца полаўзроставы падзел працы, калі абавязкі размяркоўваюцца па палавым і ўзрастовым крытэрыям. Мужчыны палююць і займаюцца рыбнай лоўляй, жанчыны займаюцца збіральніцтвам і хатняй гаспадаркай. Старыя людзі з’яўляюцца носьбітамі калектыўнага вопыту і займаюцца вырабам прылад працы. У гэтых умовах складваюцца два асноўныя прынцыпы, неабходныя для выжывання: калектыўная ўласнасць i ўроўненае (справядлівае) размеркаванне. У асабістай уласнасці маглі знаходзіцца толькі прылады працы і то не заўсёды.

З цягам часу, пры з’яўленні лішкавага прадукту (прадукт які застаецца пасля здабычы і спажывання жыццезабеспячальнага прадукта) людзі маглі яго скарыстаць для навязвання і ўзмацнення сацыяльных і культурных сувязяў праз абмен (дараабмен). Ён можа быць як на індывідуальным, так і на абшчынным узроўні. Такія меркаванні пацверджаны матэрыяламі сучасных этнаграфічных вывучэнняў першабытных плямёнаў.

 

5.3 Полаўзроставая арганізацыя абшчыны

Кожная ўзроставая і палавая група раннепершабытнай абшчыны мела свае правы i абавязкі, адметны статус. Неад’емным элементам жыцця грамадства быў працэс пераводу прадстаўнікоў групы з адной узростава-сацыяльнай групы ў другую. Гэты перавод называўся iнiцыяцыямi(абрады пераводу ў катэгорыю дарослых). Абрады ініцыяцыі для хлопчыкаў i дзяўчынак адрозніваліся наборам сваіх магічных дзействаў, выпрабаваннямі, абмежаваннямі і т.п. Для хлопцаў ініцыяцыі былі распаўсюджаны ў большай ступені і былі больш складаныя. Апроч фізічных іспытаў, на падлетка ўздзейнічалі маральна і псіхалагічна праз расшыфроўку пэўных сацыяльных нормаў, правіл, традыцый і “таямніц”. Па завяршэнні абраду ініцыяцыі ладзілася адпаведнае свята.

Сёння лічыцца, што на ранняй стадыі развіцця першабытнага грамадства мужчыны і жанчыны аднаго роду часцей за ўсё былі адасоблены ў сваім побыце і гаспадарчай дзейнасці. Мужчыны ў асноўным займаліся паляваннем, а жанчыны – збіральніцтвам. Гэта спрыяла ўзаемнаму прадуктоваму абмену, альбо пераразмеркаванню прадукта ўсярэдзіне групы, што адначасова ставіла ўсіх у роўныя правы. Спецыфіка гаспадарчай дзейнасці, калі мужчыны на паляванні, а жанчыны дома, не патрабавала ад іх пастаяннага сумеснага пражывання. На стаянцы яны маглі паасобку размяшчацца, спажываць ежу, адпраўляць абрады, выхоўваць дзяцей і г.д.

Такім чынам, у эпоху раннепершабытнай абшчыны не існавала ярка выражанай сацыяльнай няроўнасці паміж мужчынамі і жанчынамі. Узаемаадносіны будаваліся выключна на прынцыпах роўнасці, адказнасці, аўтарытэту. Кожны з іх адыгрываў сваю ролю ў группе і выконваў асноўную задачу – забяспечыць сваёй дзейнасцю выжыванне цэлага калектыву.

 

5.4 Абшчынна-родавая арганізацыя

Асноўнымі структурнымі элементамі першабытнага соцыума былі род і першабытная абшчына.

Род – гэта людскі калектыў у якiм ўсведамляеца роднасць па адной лiнii i забаронены палавыя сувязі паміж блізкімі сваякамі. Напачатку сваяцтва яшчэ не ўсведамлялася вертыкальна, як паходжанне ад аднаго продка. Яно ўспрымалася гарызантальна, як сувязь з агульнарадавым жывёльным прарадзіцелемтатэмам. Такім чынам, сваяцтва ў эпоху раннепершабытнай абшчыны ўсведамлялася як з’ява не столькi бiялагiчная, колькi сацыяльная.

Асноўнай задачай роду было рэгуляванне сямейна-шлюбных адносiнаў. Апроч таго род лічыўся ўласнікам прамысловай тэрыторыі на якой адбывалася здабыча ежы і лакалізаваліся стаянкі. Такім чынам, род браў на сябе функцыю ўласніка і размеркавацеля рэсурсаў.

Першабытнаяабшчына – гэта лакальная частка рода, да якой далучаліся шлюбныя партнёры суродзічаў. Яна можа быць аднарадавой (кампактна-радавой) альбо шматрадавой (дысперсна-радавой). У асноўным, частка абшчыны складалася з прадстаўнікоў аднаго рода, таму род і абшчына ў перашбытнасці былі цесна звязаныя паміж сабой. Адпаведна і іх функцыі былі падобнымі.

Важным элементам раннепершабытнай абшчыны з’яўлялася арганізацыя ўлады па прынцыпе народаўладдзя. Гаспадарчым, грамадскiм i iдэалагiчным жыццём калектыву кіравалі сталыя аўтарытэтныя і вопытныя людзі з асяродку якіх вылучаліся лідары і правадыры.

З цягам часу сам калектыў выпрацоўваў набор сацыяльных норм, якія адпавядалі жыццёвым інтарэсам калектыву і былі абавязковыя да выканання. Пазней такія сацыяльныя нормы пераўтвараюцца ў звычаі, якія замацоўваюцца ў рэлiгiйных абрадах i мiфах.

 

5.5 Дэмаграфічная, моўная і этнічная сітуацыя эпохі

Ва ўмовах прысвойваючай гаспадаркi, калі ўлічваліся рэсурсы пэўнай тэрыторыі, важнымі фактарамі выжывання былі колькасць насельніцтва і яго шчыльнасць. У раннепершабытнай абшчыне колькасць людзей вагалася ў межах ста чалавек. Больш жыццяздольнымі лічыліся групы ў 25–50 чалавек. Сама прырода (кліматычныя бедствы, адсутнасць рэсурсаў), фізіялогія (хваробы) і соцыум (канфлікты, нясчасныя выпадкі падчас гаспадарчай дзейнасць) рэгулявалі колькасць людзей. У перыяд раннепершабытнай абшчыны працягласць жыцця складала 20–25 гадоў, а дзіцячая смяротнасць была вельмі высокая. Акрамя таго самі групы не імкнуліся да шматдзетнасці і намагаліся абмежаваць колькасць дзетак праз рэгуляванне палавых кантактаў, а падчас голаду нават праз забойства хворых і слабых.

Аднак у цэлым колькасць i шчыльнасць насельнiцтва павольна, але паступова павялiчваецца.

Сучасная навука характэрызуе моўны стан эпохі раннепершабытнай абшчыны першабытнай лiнгвiстычнай бесперапыннасцю. Гэта значыць, што тэрытарыяльна аддаленыя паміж сабой мовы істотна адрозніваліся, а суседнія былі блізкія і давалі магчамасць узаемнага паразумення. Такім чынам фіксуецца наяўнасць шэрагу зыходных моў, а так сама працэсы іх узаемадзеяння на сумежных тэрыторыях.

Сёння гiпатэтычна вылучаюцца прамоўныя сукупнасцi: настратычная з Пярэдняй Азiі (з яе паходзіць большая частка моў Еўразii, Паўночнай i часткова Усходняй Афрыкi), сiна-тыбецкая з Усходняй Азiі, аўстрычная з Паўднёва-Усходняй Азiі; конга-сахарская з вобласці памiж Нiлам i Нiгерам. Для Аўстралiі сцвярджаецца агульны прамоўны стан, а для моў Амерыкі прасочваюцца сувязi з некаторымi прамоўнымi сукупнасцямi Старога Свету.

Лічыцца, што моўныя супольнасцi, як правiла, звязаны з этнiчнымi супольнасцямi. Кожная раннепершабытная абшчына ўяўляла сабой культурную і моўную супольнасць. Аднак старажытныя культурна-моўныя супольнасці былі не стабільныя, не структурыраваныя і расплыўчатыя, што не дазваляе іх суадносіць з этнасамі. Магчыма, на раннім этапе развiцця першабытнага грамадства існавалі найстаражытнейшыя протаэтнасы. Яны паўсталі з племянных і фратрыяльных арганізацый, якія выраслі, ў сваю чаргу, з дуальна-радавой арганізацыі.

У залежнасці ад знешніх і ўнутранных фактараў абшчыны маглі павялічвацца, а пасля распадацца. Гэты працэс ішоў бясконца, што прыводзіла да распаўсюджвання людзей якія пашыралі межы пэўнай культурна-моўнай супольнасці, якая мела агульнае паходжанне. Такую супольнасць сёння прынята называць культурна-генетычнай.