Модуль 1. Усходнія славяне ў старажытнасці
Лекцыйны курс

Паходжанне ўсходніх славян

Вераванні. Паганскія культы ўсходніх славян

Сацыяльна-эканамічны лад усходнеславянскіх плямёнаў

Сацыяльна-палітычная гісторыя ўсходніх славян

 

Паходжанне ўсходніх славян. Паходжанне і ранняя гісторыя славянства вызначаецца пры выкарыстанні дадзеных розных навуковых дысцыплін – лінгвістыкі, археалогіі, антрапалогіі, этнаграфіі і інш. Большасць вучоных бачаць у славянах нашчадкаў старажытных індаеўрапейцаў, у выніку распаду якіх славяне пасля наступнага рассялення сталі асноўным насельніцтвам Сярэдняй і Усходняй Еўропы.

У I тыс. да н.э. разам з іншымі варварскімі плямёнамі на гістарычнай арэне з’явіліся і славяне са сваёй мовай і этнічнымі асаблівасцямі. Аддзяліўшыся ад балта-славянскай супольнасці, яны склалі адзіны этнас з аднолькавай мовай, якая ўмоўна названа “праславянскай” і лічыцца асновай сучасных славянскіх моў. Сам тэрмін “славяне” да гэтага часу не мае навуковага тлумачэння. Многія гісторыкі і лінгвісты лічаць, што ён мае агульны корань паняцця “слова”. Этнонім “славяне” ўпершыню сустракаецца ў пісьмовых крыніцах, датаваныных толькі VI ст. н.э.

Вызначэнне “славянскай прарадзімы”, г.зн. рэгіёна, дзе адбылося фарміраванне славянскага народа з яго этнавызначальнымі рысамі, характарызуецца наяўнасцю некалькіх тэорый. Найбольш несупярэчлівай з’яўляецца версія, паводле якой вобласць пражывання праславян лакалізавана паміж Эльбай (Лабай) і Віслай, Дняпром і Днястром, на поўнач ад Карпацкіх гор. Дадзеныя мовазнаўства сведчаць, што месцам першапачатковага пражывання славян быў лясісты і балоцісты край. У агульнаславянскай (праславянскай) мове мала слоў, якія абазначаюць горны ландшафт. “Гарой” называлі пагорак, пакрыты лесам, высокі бераг, любую ўзвышанасць. Таксама мала тэрмінаў, звязаных з морам і стэпавым ландшафтам. Разам з тым у агульнаславянскай мове ўзнікла шмат слоў, якія абазначаюць лясы і вадаёмы: возера, плёс, балота, рака, гай, дуброва, бор і г.д. Гэтыя словы падобна гучаць і ў сучасных славянскіх мовах. У шыротах, дзе пражывалі славяне, самым халодным месяцам у годзе быў люты, з-за чаго і называўся “люты”, час цвіцення і травастою прыходзіўся на сакавік і красавік – “квецень” і “травень” і г.д. Гэта быў своеасаблівы каляндар народа-земляроба. Аднолькава ў славянскіх мовах гучаць словы “плуг”, “лемех”, “конь” і інш. Менавіта земляробства кансалідавала славянскія плямёны, забяспечыла гаспадарчы ўздым і бурны дэмаграфічны рост.

Распад праславянскай супольнасці. Працэс этнічнай дыферэнцыяцыі славянства пачынаецца ў эпоху вялікага перасялення народаў. У міграцыйны працэс славяне ўключыліся ў IV ст., калі ў выніку нашэсця гунаў паўднёвыя межы пражывання славянскіх культур былі ўзламаныя. Да пачатку VI ст., прасоўваючыся ў паўднёвым, заходнім і ўсходнім напрамках, славяне сутыкаліся з мясцовым насельніцтвам: на поўдні з ілірыйскімі і фракійскімі плямёнамі, на захадзе – з кельтамі і германцамі, з фіна-уграмі і балтамі – на ўсходзе. У выніку гэтых кантактаў і этнічных узаемадзеянняў праславянская супольнасць распалася, і на яе аснове пачалося фарміраванне трох вялікіх этнічных групп – заходніх, паўднёвых і ўсходніх славян. Міграцыя славян дасягнула апагею ў VII ст., калі імі былі заселены шырокія прасторы Усходняй, Паўднёва-Усходняй і Цэнтральнай Еўропы.

Яшчэ ў пачатку новай эры, асвойваючы новыя тэрыторыі, славяне падышлі да межаў Рымскай імперыі, якая пазней распалася на заходнюю і ўсходнюю часткі, пастаянна парушаючы яе памежныя рубяжы. Менавіта таму аб славянах сталі пісаць рымскія і візантыйскія гісторыкі – Тацыт, Пліній Старэйшы, Іардан, Пракоп Кесарыйскі, Маўрыкій Стратэг і інш. Славяне ў іх працах названыя як венеды, склавіны, анты. Найстаражытнае найменне славян – венеды – сустракаецца ў Плінія Старэйшага і Тацыта. У I–II стст. і пазней, у раннім сярэднявеччы, этнонім венеды распаўсюджваўся на значную частку заходніх славян.

Па дадзеных пісьмовых крыніц, у сярэдзіне I тыс. супольнасць венедаў распалася на дзве групы – склавінаў і антаў. Візантыйскія пісьменнікі VI ст. лакалізуюць склавінаў на заходнім участку ад ніжняга Дуная да Днястра, а антаў – на ўсходнім, прыкладна ад Днястра да Азоўскага мора. Сучаснікі склавінаў і антаў – гоцкі гісторык Іардан і візантыйскі пісьменнік Пракоп Кесарыйскі – адзначалі, што абодва племені паходзяць ад аднаго кораня – венедаў – і блізкія паміж сабой. Параўноўваючы антаў і склавінаў, Іардан падкрэсліваў, што анты – самыя адважныя з плямёнаў. Збіраць звесткі аб склавінах і антах Візантыю прымусілі пастаянныя войны з імі.

Па дадзеных Іардана, склавіны размяшчаліся на поўнач ад Дуная, паміж Дунаем, Днястром і Віслай; анты засялялі тэрыторыю паміж Дняпром і Днястром. Пад імем венедаў выступаюць тыя славянскія плямёны, якія не ўдзельнічалі ў перасяленні на поўдзень і жылі паміж Віслай і Эльбай. Многія навукоўцы мяркуюць, што ў падзеле славян на венедаў, склавінаў і антаў можна бачыць тры сучасныя галіны славянства: заходнюю, паўднёвую і ўсходнюю адпаведна.

Візантыйскія пісьменнікі данеслі да нас важныя звесткі пра побыт, грамадскую і ваенную арганізацыю славян. Так, Пракоп Кесарыйскі паведаміў, што “славяне і анты не падпарадкоўваюцца аднаму правадыру, але спрадвеку жывуць у народапраўстве”. Згаданыя візантыйскімі аўтарамі славянскія правадыры – гэта не князі або цары, а, хутчэй за ўсё, правадыры ваенных дружын перыяду ваеннай дэмакратыі. Гэта пацвярджаецца паведамленнямі аб тым, што ўвесь народ антаў узброены, усе мужчыны – воіны. Такім чынам, асновай грамадскай арганізацыі антаў быў родаплемянны лад з яго фінальнай стадыяй – ваеннай дэмакратыяй, формай палітычнай арганізацыі грамадства ва ўмовах разлажэння першабытнаабшчыннага ладу і ўтварэння дзяржавы. Сутнасць ваеннай дэмакратыі праяўлялася ва ўмацаванні ўлады ваенных правадыроў, абраных дэмакратычным чынам.

Фарміраванне ўсходняга славянства. Прасоўваючыся ва ўсходнім накірунку па неаглядных прасторах Усходнееўрапейскай раўніны, славяне кантактавалі з балцкімі, фіна-ўгорскімі, іранскімі і цюркскімі плямёнамі, часткова асімілюючы, а часткова выцясняючы іх. У выніку гэтых этнічных узаемадзеянняў паўстала ўсходняе славянства як самастойная этнічная супольнасць, якая адрозніваецца ад іншых славянскіх народаў. Усходнеславянскія плямёны рассяліліся ў шырокім рэгіёне Усходняй Еўропы ад возера Ільмень да Прычарнаморскіх стэпаў і ад Усходніх Карпат да Волгі. Ядром фарміравання гэтай галіны славянства было Ніжняе і Сярэдняе Падняпроўе, дзе ўжо некалькі тысяч гадоў жылі земляробчыя плямёны, у прыватнасці герадотавы “скіфы-аратыя”.

Міграцыя ўсходнеславянскіх плямёнаў была накіравана па буйных рэках і рачных сістэмах. Невыпадкова, што назвы некаторых плямён пайшлі ад назваў рэк (бужане, палачане). Калі славяне авалодалі вытокамі Дняпра, Волгі і Заходняй Дзвіны, падышлі да ракі Волхаў і возера Ільмень, у іх руках апынуліся выключна важныя шляхі зносін, якія злучалі Балтыйскае мора з Чорным і Каспійскім. “Шлях з варагаў у грэкі” пачынаўся ад Фінскага заліва і ішоў праз раку Няву, Ладажскае возера, раку Волхаў, возера Ільмень, раку Ловаць. З Ловаці праз дробныя рэчкі і сістэму волакаў ён вёў у Заходнюю Дзвіну, а адтуль волакам у вярхоўі Дняпра. Праз Днепр славяне выходзілі ў Чорнае мора, да “грэкаў”, г.зн. у Візантыю. Гэтай найважнейшай гандлёвай дарогай карысталіся не толькі славяне, але і варагі, якія яе кантралявалі. “Шлях з варагаў у арабы” – яшчэ адзін важны гандлёвы шлях, па ім славянскія купцы выходзілі па Волзе ў землі хазар і волжскіх булгар, з Дняпра праз невялікія рэчкі на Дон, дасягалі Азоўскага і Каспійскага мораў. Гэтымі ж шляхамі ў славянскія землі ездзілі іншаземныя купцы. Актыўны гандаль славян з Візантыяй і з грэчаскімі калоніямі ў Крыме пацвярджаецца багаццем скарбаў рымскіх срэбных дэнарыяў па цячэнні Дняпра. Скарбы арабскіх манет, знойдзеныя археолагамі ўздоўж Волжскага гандлёвага шляху, сведчаць аб ажыўленых гандлёвых сувязях славян з краінамі Усходу. Гэты паток рымскага і арабскага срэбра (як у манетах, так і ў ювелірных вырабах) ішоў, відавочна, у абмен на тыя прадукты, якія маглі прапанаваць славяне – хлеб, футра, мёд, воск.

Рассяленне ўсходнеславянскіх плямёнаў. Гандлёвыя сувязі з Візантыйскай імперыяй, краінамі Усходу, несумненна, спрыялі эканамічнаму прагрэсу ўсходніх славян і іх этнічнай кансалідацыі. Невыпадкова менавіта па рачных дарогах узніклі славянскія племянныя цэнтры – Кіеў у палян, Ноўгарад у ільменскіх славен, Полацк у палачан, Смаленск у крывічоў.

Тэрыторыя рассялення ўсходнеславянскіх плямёнаў акрэслена летапісцам. Абодва берагі Дняпра, недалёка ад вусця ракі Дзясны, займала племя палян з цэнтрам у Кіеве. Паходжанне этноніма “поляне” летапісец тлумачыць так: “зане в поли седоху”, супрацьпастаўляючы гэта племя насельнікам лясной зоны. Іх паўночна-ўсходнімі суседзямі былі севяране, што жылі ў басейне рэк Дзясны, Сулы і Сейма, з цэнтрам Чарнігавам. Усходнія і паўднёвыя межы севяран, якія ляжалі на ўскраіне стэпаў, занятых качэўнікамі, не былі сталымі і часам дасягалі Паўночнага Донца. Далей на поўнач, у басейне ракі Сож, знаходзіліся радзімічы. У летапісе сказана, што “радимичи же и вятичи от ляхов”, што некаторымі гісторыкамі трактуецца як сведчанне іх генетычных сувязяў з заходнімі суседзямі – палякамі, аднак гэта не пацвярджаецца археалагічнымі дадзенымі. У верхнім цячэнні Акі і яе прытокаў – Масквы і Угры – знаходзілася тэрыторыя вяцічаў. Радзімічы і вяцічы з’яўляліся родзічамі, паводле летапісца, яны паходзілі ад легендарных родапачынальнікаў – Радзіма і Вятка. Вярхоўі Дняпра і Заходняй Дзвіны, а таксама збольшага і Волгі засялялі крывічы, адно з самых буйных племянных аб’яднанняў усходняга славянства. З цягам часу супольнасць крывічоў падзялілася на тры групоўкі: палачане, якія жылі па рацэ Палаце, па Заходняй Дзвіне, смаленскія, цэнтрам якіх з’яўляўся Смаленск, і пскоўскія – з цэнтрам Пскоў. Вобласць Ільменскага возера і басейн рэк Волхаў і Ловаць была занята славенамі, найбольш паўночнай групай усходніх славян. Іх найстаражытным племянным цэнтрам было гарадзішча Старая Ладага на Волхаве, а пазней Ноўгарад. На Палессі, на правым беразе Дняпра, на поўнач ад палян, рассяліліся драўляне, тэрыторыя якіх даходзіла да ракі Прыпяці. Галоўным горадам драўлян быў Іскарасцень на рацэ Уж. Паміж Прыпяццю і Заходняй Дзвіной распрасціраліся ўладанні дрыгавічоў. Як і іншыя племянныя аб’яднанні, дрыгавічы мелі сваё “княжанне” з цэнтрам у Тураве. Па верхнім цячэнні Прыпяці і Заходняга Буга пражывалі дулебы, валыняне і бужане. Па сярэднім і ніжнім цячэнні Днястра да чарнаморскага ўзбярэжжа жылі улічы і ціверцы, а паўночна-ўсходнія ўзгор’і Карпат засялялі белыя харваты.

Такім чынам, арэал рассялення ўсходнеславянскіх плямёнаў, паводле “Аповесці мінулых гадоў”, уключаў у сябе вялікую частку сучаснай Украіны, пераважную частку цяперашняй Беларусі і шэраг абласцей Расіі. У пералічаных летапісцам усходнеславянскіх плямёнах можна бачыць этнічных продкаў беларусаў, рускіх і ўкраінцаў. Пры гэтым севяране з’явіліся продкамі як рускіх, так і ўкраінцаў, а крывічы і радзімічы – рускіх і беларусаў.

Вераванні. Паганскія культы ўсходніх славян. Грамадскаму развіццю ўсходніх славян адпавядалі іх вераванні. Пануючай рэлігіяй з’яўлялася паганства – шматбожжа, у аснове якога быў пантэізм – абагаўленне сілаў і з’яваў прыроды (вады, агню, зямлі і інш.), а таксама жывёл і раслін. Славяне пакланяліся агню, дрэвам, камяням, крыніцам, маліліся ў святых гаях, прыносілі крывавыя ахвяры сваім багам. Паганскія багі былі раствораныя ў прыродзе і жылі побач з людзьмі. Разам з верай у паганскіх багоў усходнім славянам былі ўласцівы найстаражытныя міфалагічныя ўяўленні, згодна з якімі ў глыбокай яме жыў вадзянік, у вадзе жылі тапельніцы, якія пераўтварыліся ў русалак, у лесе гаспадарыў лесавік, у хаце нябачна прысутнічаў дамавік – яе заступнік.

Паганскія ўяўленні былі звязаны з рознымі ступенямі ў развіцці свядомасці першабытнага грамадства: анімізмам, татэмізмам, фетышызмам, магіяй і культам продкаў. Найстаражытным з іх у славян быў культ Рода, Чура або Шчура (адсюль слова “прашчур”), продкаў па жаночай лініі называлі Рожаніцамі.

Культ сямейна-родавага продка-ўладара, патрыярха, дзеда стаў асновай для ўзнікнення культу племяннога бога. Вялес (Волас) – Бог гандлю і звяроў, таксама вядомы як захавальнік статку жывёл. Сімвал – cноп збожжа або збожжа, звязанае ў вузел. Святыя жывёлы і расліны: вол, збожжа, пшаніца. Вялес – добразычлівы бог, які рэгулюе тавараабмен і пераконваецца, што абяцанні трымаюцца. Клятвы і дамовы прыводзіліся да прысягі яго імем. У “Аповесці мінулых гадоў” летапісец Нестар называе Вялеса “скотьим богом”, заступнікам хатніх жывёл. Магчыма, гэты манах дрэнна ведаў дахрысціянскую міфалогію Русі ці пастараўся прыменшыць значэнне сына Рода, брата Сварога. Вялес – адзін з найвялікшых багоў старажытнага свету. Яго галоўнай падзеяй стала тое, што Вялес прывёў створаны Родам і Сварогам свет у рух. Дзень стаў змяняць ноч; за зімой непазбежна вынікалі вясна, лета і восень; за выдыхам – удых, пасля смутку – радасць. Гэта быў не аднастайны паўтор адных і тых жа цыклаў, а навучанне асновам жыцця. Людзі вучыліся пераадольваць цяжкасці і шанаваць шчасце. Рух калаварота адбываецца па вышэйшым законе Праві ўслед за рухам Сонца па небе – Пасалонь. Накіроўваючай сілай з’яўляецца Вялікая Любоў, якая дапамагае ў выпрабаваннях.

Нярэдка ў розных плямёнаў адны і тыя ж багі мелі розныя імёны. Напрыклад, бог сонца называўся Дажбог, Сварог, Хорс, Ярыла. Багі асобных плямёнаў паступова зводзіліся ў агульны пантэон. Нягледзячы на ўмоўнасць і няўстойлівасць, у ім ўсталёўвалася своеасаблівая іерархія, вылучаліся галоўныя бажаствы, ушанаваныя ўсімі ці многімі плямёнамі: Вялес, а таксама Пярун – бог грому і маланкі, бог дажджу, Стрыбог – бог ветру, Семаргл – бог урадлівасці, сувязны паміж нябесным і зямным светам, і інш.

Сілы і з’явы прыроды абагаўляліся і персаніфікаваліся, выяўляліся ў выглядзе людзей – ідалаў. Археалагічныя даследаванні адкрылі паганскія культавыя збудаванні – капішчы і трэбішчы, дзе славяне пакланяліся сваім ідалам, спрабуючы актыўна ўздзейнічаць на багоў. З гэтай жа мэтай ўладкоўваліся паганскія святы (гульбішчы, братчыны). У гонар багоў заколвалі быкоў і бараноў, усім племенем варылі мёд, піва, пяклі пірагі. Слугамі паганскіх культаў былі валхвы, вестуны-ведзьмакі.

Сацыяльна-эканамічны лад усходнеславянскіх плямёнаў. Гаспадарка і сацыяльная арганізацыя славян. Асновай эканомікі славян з’яўлялася земляробства, якое мела свае асаблівасці ў залежнасці ад рэгіёнаў Усходнееўрапейскай раўніны. У лясных раёнах была распаўсюджаная падсечная (лядна-агнявая) сістэма, пры якой расчыстка лесу была неабходнай умовай для пашырэння пасеваў. Высечаныя дрэвы і хмызнякі спальваліся, а попел, які заставаўся на “пале”, служыў угнаеннем. Верхні пласт падрыхтаванага такім чынам участка разрыхляўся матыкамі. Падсечнае земляробства не ведала сталых палёў: некалькі гадоў з угноенага попелам участка збіралі добры ўраджай, а калі глеба збяднялася, участак закідвалі да аднаўлення ўрадлівасці глебы, расчышчалі і засявалі новыя землі.

У месцах, дзе лясоў было мала ці не было зусім, ”падсека” для пасеваў не ўжывалася, але і тут ручная апрацоўка цаліны патрабавала вялікіх намаганняў. Чарназёмныя глебы стэпавых і лесастэпавых раёнаў стваралі больш спрыяльныя ўмовы для земляробства, але, не атрымліваючы ніякіх угнаенняў, яны таксама збядняліся. Таму ў стэпавых і лесастэпавых мясцовасцях ужывалася пераложная сістэма земляробства: знясіленыя землі пакідалі “пад залеж”, а для пасеву выбіралі новыя ўчасткі, якія папярэдне апрацоўвалі матыкамі. Абедзве сістэмы прымітыўнага земляробства (падсечная гаспадарка і пералог) мелі агульную асаблівасць: яны патрабавалі наяўнасці вялікіх масіваў зямлі і пастаянных намаганняў значных людскіх калектываў.

Хоць пры ручным земляробстве не было пастаянных палёў, славяне вялі цалкам аселы лад жыцця. Існаванне ў лясной і лесастэпавай паласе ўмацаваных пасёлкаў-гарадзішчаў сведчыць не толькі аб аселасці, але і пра тое, што славяне вялі калектыўную гаспадарку. На апошняй стадыі першабытнаабшчыннага ладу каапераванне працы выяўлялася ў захаванні вялікай родапатрыярхальнай сям’і, у склад якой уваходзілі не менш трох пакаленняў. Такія вялікія сем’і і жылі ў славянскіх умацаваных гарадзішчах. Некалькі такіх сем’яў складалі патрыярхальны род, а некалькі родаў – племя.

Развіццё земляробства ўносіла значныя перамены ў гаспадарчае жыццё славян. Частку прадуктаў сельскай гаспадаркі сталі выкарыстоўваць для адкорму жывёлы, у той час як іншыя галіны гаспадаркі – паляванне, рыбалоўства, бортніцтва, збіральніцтва – станавіліся другараднымі. Развіццё падсечнай сістэмы стварала ўмовы для пераходу да больш дасканалай формы апрацоўкі зямлі – ворыўнага земляробства, пры якім пасеву стала папярэднічаць узворванне. Пераход да ворыўнага земляробства адбываўся нераўнамерна. У першую чаргу ён пачынаўся ў так званых “опольях” – на адкрытых месцах лясных раёнаў, дзе ўзворванне зямлі драўляным ралам было адзіным сродкам павялічыць ураджайнасць, вельмі нізкую пры ручной апрацоўцы. Распаўсюджванне ворыўнага земляробства, зафіксаванае археолагамі ўжо ў пачатку першага тысячагоддзя, мела выключнае значэнне для развіцця эканомікі і грамадскай арганізацыі славян. Ворыўнае земляробства ў спалучэнні з лясным пералогам прыкметна падвышала прадукцыйнасць працы і ўжо не патрабавала абавязковага аб’яднання рабочай сілы для апрацоўкі зямлі.

Ворыўнае земляробства з яго больш устойлівым цыклам сельскагаспадарчых работ, з больш прадукцыйнымі прыладамі працы і прымяненнем цяглай сілы – хатняй жывёлы – адкрывала магчымасць для індывідуалізацыі гаспадаркі. Таму можна бачыць бясспрэчную сувязь паміж узнікненнем і развіццём ворыўнага земляробства ў славян і з’яўленнем сельскай (суседскай) тэрытарыяльнай абшчыны, якая прыйшла на змену ранейшым родавым аб’яднанням. Разам з тым распаўсюджванне ворыўнага земляробства суправаджалася ростам насельніцтва, якое выходзіла за межы ўмацаваных пасёлкаў-гарадзішчаў і будавала новыя паселішчы, якія, як правіла, не ўмацоўваліся. Некалькі такіх паселішчаў складалі суседскую абшчыну – верв, мір, якія ўзначальвалі выбарныя старэйшыны. Большасць гісторыкаў адносяць гэты працэс да VI–VII стст., хоць любая яго даціроўка можа быць толькі адноснай.

У другой палове I тысячагоддзя ворыўнае земляробства стала пануючым для ўсёй тэрыторыі рассялення ўсходніх славян. Шырокае распаўсюджванне, як сведчаць археалагічныя дадзеныя, атрымалі ворыўныя прылады з жалезнымі працоўнымі часткамі – рала (у паўднёвых абласцях) і саха (на поўначы). Сярод збожжавых культур найбольшае пашырэнне мелі пшаніца і жыта, вядомыя былі таксама проса, грэчка і ячмень. Падпарадкаваную, другарадную ролю ў гаспадарцы мела жывёлагадоўля. Гаспадарчай ячэйкай ва ўсходніх славян стала малая сям’я (“дым”) з індывідуальнай гаспадаркай. Калі ворныя землі знаходзіліся ў валоданні асобных сем’яў, то іншымі зямельнымі ўгоддзямі абшчына валодала сумесна – выганамі для жывёлы, вадаёмамі, лясамі. Гэта непадзельнае валоданне стварала аснову для захавання абшчыннага землеўладання і самой сельскай абшчыны.

Такім чынам, сельская тэрытарыяльная абшчына была заснавана на калектыўнай форме ўласнасці. Гэта была карпаратыўная сацыяльная сістэма, якая арганізоўвала ўсе віды дзейнасці яе членаў і была заснавана на ўраўняльных прынцыпах. Яе ўнутраная структура будавалася на прынцыпах прамой дэмакратыі (выбарнасць старэйшын, калектыўнасць прыняцця рашэнняў, адсутнасць сацыяльнай дыферэнцыяцыі).

Узнікненне гарадоў. Сельскія абшчыны ў VI–VIII стст. мелі ў сваім складзе не толькі неўмацаваныя вёскі, але і гарадзішчы – “грады”. Гэта былі абшчынныя сховішчы, дзе за валамі і сценамі магло схавацца (“деться”) мясцовае насельніцтва падчас нападаў ворагаў. Некаторыя “грады” мелі пастаяннае насельніцтва, якое ў асноўным займалася рамяством. Засяленне рамеснікамі гарадоў-сховішчаў было пачаткам узнікнення гарадоў як рамесна-гандлёвых цэнтраў. Археалагічныя дадзеныя дазваляюць сцвярджаць, што многія гарады паўсталі ўжо ў VII–VIII стст. Да іх адносяць Кіеў, Ізборск, Ладагу, Ноўгарад, Полацк, Смаленск, Растоў, Чарнігаў.

Да IX ст. гарады ўсходнеславянскага рэгіёна былі настолькі развітыя, што варагі сталі называць гэтую краіну “Гардарык”, г.зн. краінай гарадоў. Гарады паступова станавіліся эканамічнымі і адміністратыўнымі цэнтрамі. У гарадах фарміравалася адміністрацыя – старэйшыны гарадскіх абшчын або “старцы градские”, якіх узгадваюць старажытнарускія пісьмовыя крыніцы. Развіццё гарадоў як цэнтраў рамяства сведчыла аб эканамічным прагрэсе ўсходняга славянства. Раней за ўсё перайначыліся і адасобіліся ад іншых відаў гаспадарчай дзейнасці дзве галіны вытворчасці: апрацоўка металаў і ганчарная справа. Але і іншыя промыслы – скураная справа, ткацтва, апрацоўка косці, бандарства і інш. – таксама сталі набываць рамесны характар – вытворчасць з мэтай абмену.

Вылучэнне і рост рамяства натуральна прыводзілі да развіцця абмену, так у славянскім грамадстве з’яўляюцца купцы. Цэнтрамі мясцовага гандлю былі гарады і пагосты – цэнтры сельскіх абшчын. У гарадах складаліся гандлёвыя караваны і накіроўваліся па гандлёвых шляхах, у тым ліку з варагаў у грэкі. Гандлявалі футрам і палатном, жывёлай і мёдам, рабамі-палоннымі. Ахова тавараў на гандлёвых шляхах патрабавала ваеннай сілы, таму ў гарадах складваліся ваенныя дружыны, у склад якіх уваходзілі моцныя маладыя людзі. На чале такіх дружын стаялі князі. Так паступова ва ўсходнеславянскім грамадстве ўзнікае пануючы слой у асобе князёў, дружыннікаў, а разам з імі племянных старэйшын, “старцаў градскіх”, валхвоў, якія, назапашваючы багацце, гандлюючы, захопліваючы лепшыя ўгоддзі і рабоў, ператвараліся ў сілу, якая стаіць над грамадствам і падпарадкоўвае абшчыну.

Сацыяльна-палітычная гісторыя ўсходніх славян. Племянныя саюзы ўсходніх славян. Плямёны, пералічаныя аўтарам “Аповесці мінулых гадоў”, па сутнасці з’яўляліся племяннымі саюзамі, г.зн. тэрытарыяльна-ваеннымі федэрацыямі, аб’яднанымі агульнымі гаспадарчымі задачамі або неабходнасцю барацьбы з вонкавымі ворагамі.

Знешняя небяспека была магутным каталізатарам грамадскай кансалідацыі славянства. Так, у VI ст. грозным ворагам славян быў Аварскі каганат, якога падбухторвала Візантыя да рабаўнічых нападаў на суседнія славянскія землі. Верагодна, у барацьбе з аварамі і склаўся племянны саюз дулебаў-валынянаў, найбольш ранні з славянскіх саюзаў плямёнаў і вядомы як анцкі (саюз антаў). У яго ўваходзілі і заходнеславянскія, і ўсходнеславянскія плямёны. Летапіс захаваў паданне аб обрах (аварах), якія жорстка прыгняталі славян.

Пералічваючы племянныя аб’яднанні, летапісец называе іх “княжаннямі”, адзначаючы існаванне ва ўсходніх славян княскіх дынастый, напрыклад, у палян дынастыя Кія, які заснаваў горад Кіеў, здзейсніў падарожжа ў Царград, дзе быў прыняты імператарам. Легендарны Тур названы заснавальнікам Турава, а Радзім і Вятка – правадырамі радзімічаў і вяцічаў. Летапісныя плямёны-княжанні ўзнікалі ў выніку кансалідацыі некалькіх суседніх плямёнаў. Першапачаткова ва ўсходніх славян існавала каля 150 невялікіх плямёнаў, якія з цягам часу ўтварылі больш буйныя аб’яднанні. Аднак гэта быў не адзіны шлях узнікнення племянных саюзаў. Супастаўленне летапісных паведамленняў пра крывічоў і палачан дае падставу меркаваць, што княжанне палачан узнікла ў працэсе вылучэння палачан са складу шырокага племяннога аб’яднання крывічоў. Княжанні ў улічаў, ціверцаў, белых харватаў і валынянаў, верагодна, знаходзіліся ў залежнасці ад заходнеславянскіх палітычных аб’яднанняў – Вялікай Маравіі, а пазней Чэхіі і Польшчы.

У VI–VII стст. славяне перажывалі завяршальную стадыю абшчынна-родавага ладу, прадстаўленага як патрыярхальнай, так і тэрытарыяльнай абшчынай. Улада канцэнтравалася ў народнага схода – веча – як інстытута першабытнай дэмакратыі. Адбывалася адасабленне родаплемянной знаці, з’яўляліся племянныя правадыры, князі, у руках якіх паступова засяроджвалася багацце і ўлада. Вылучыліся і набывалі самастойнасць племянныя цэнтры.

Да IX ст. ва ўсходніх славян склаліся асноўныя перадумовы дзяржаўнай арганізацыі: а) сацыяльная дыферэнцыяцыя, што прыводзіла да ўзнікнення ўладных структур; б) узнікненне мясцовых прававых нормаў, якія рэгулявалі грамадскія адносіны; в) гаспадарчая кансалідацыя на аснове абслугоўвання Волжскага і Дняпроўскага гандлёвых шляхоў.

Племянныя саюзы былі дастаткова ўстойлівымі аб’яднаннямі, пра што сведчыць трываласць родаплемянных межаў. Драбленне Кіеўскай Русі ўдзельнага перыяду адбывалася ў асноўным менавіта па гэтых межах. У асяроддзі саюзаў плямёнаў, якія праіснавалі некалькі стагоддзяў, складваліся агульныя рысы культуры і побыту, фарміраваўся свой дыялект. Менавіта ў племянных княжаннях і племянных саюзах варта шукаць вытокі дзяржаўнасці ва ўсходніх славян.

Працэс утварэння дзяржавы ва ўсходніх славян першапачаткова быў пазбаўлены прыкмет цэнтралізацыі. Аднак пісьмовя крыніцы даюць звесткі аб двух суперсаюзах – Паўднёвым (на чале з палянамі) і Паўночным (на чале з ільменскімі славянамі). Арабскія аўтары паведамляюць пра тры палітычныя цэнтры: Куявія, Славія і Артанія.

Палітычны поліцэнтрызм шмат у чым тлумачыўся геапалітычным становішчам усходнеславянскіх плямёнаў, неабходнасцю барацьбы на паўднёвым напрамку з хазарамі, на паўночным – з варагамі. Умоўная дата ўтварэння дзяржавы – 882 г. – акрэсліла аб’яднанне Паўднёвага і Паўночнага суперсаюзаў. У гэтым працэсе найважнейшую ролю адыгрывала іх становішча як цэнтраў транс’еўрапейскага транзітнага гандлю ў пачатку і ў канцы шляху “з варагаў у грэкі”, які кансалідаваў навакольныя тэрыторыі, уцягваючы іх у сферу свайго функцыянавання.

Усходнія славяне падышлі да мяжы ўтварэння дзяржавы адначасова з іншымі славянскімі народамі і з народамі Заходняй Еўропы. “Прызванне варагаў” стымулявала гэты працэс як ва ўсходніх славян, так і ў заходнееўрапейскіх народаў. Ваенная дэмакратыя з’явілася арганізуючым элементам, каталізатарам устанаўлення дзяржаўных формаў. Таму працэс афармлення дзяржаўнасці ва ўсходніх славян варта разглядаць у агульным кантэксце еўрапейскай гісторыі.

“Рускі каганат”. Завяршальны этап стварэння дзяржавы ва ўсходніх славян звязаны з утварэннем “Русі”, “Рускай зямлі” і народам, які стварыў гэтую дзяржаву, – “русамі” або “росамі”. Звесткі пра “русаў” з’яўляюцца ў розных крыніцах пачынаючы з VI ст. Сірыйскія і арабскія пісьменнікі ведалі народ “рос”, які жыў у раёне Прыдняпроўя. “Русы” ў 30–40-х гг. VII ст. здзейснілі некалькі паходаў на Дзербент і закаўказскія ўладанні Персіі. Ад канца VIII – пачатку IX ст. да нас дайшлі звесткі пра наўгародскага князя Браўліна, які на чале “раці вялікай рускай” ваяваў у Крыме з хазарамі, прайшоўшы ад Судака да Керчы. Яшчэ больш буйныя маштабы мела “нашэсце Русі” на візантыйскі горад Амастрыду (30-я гг.

IX ст.). Нарэшце, у 860 г. паход Русі на Візантыю ледзь не прывёў да ўзяцця Канстанцінопаля. Прадпрыняты не толькі для захопу здабычы, але і з мэтай дэманстрацыі сілы, ён скончыўся няўдала.

У крыніцах мы знаходзім шматлікія дадзеныя аб гандлі Русі з Візантыяй і іншымі краінамі, аб палітычным ладзе Русі і пра саміх русаў. Так, арабскі пісьменнік IX ст. Iбн-Хордадбех у аповедзе пра купцоў-русаў адзначае, што Русь мела такія шырокія гандлёвыя сувязі з Візантыяй і з арабскімі краінамі, што Чорнае мора называлася “Рускім морам”, а рака Дон – “ракой славян”. З расказу аб рускім пасольстве ў Візантыю ў 839 г. вядома, што кіраўнік “народа Рос” насіў тытул “каган” або “хакан”. Гэты тытул кіраўнік русаў прыняў, дэманструючы тым самым сваю роўнасць з уладаром Хазарыі.

Такім чынам, ужо ў першай палове IX ст. ва ўсходнеславянскіх плямёнаў існавала вярхоўная палітычная ўлада. Яе ўзначальвалі князі-каганы, якія атрымалі шырокую вядомасць далёка за межамі сваіх княстваў. Сведчанні крыніц не дазваляюць дакладна вызначыць рэгіён рассялення русаў у VI–IX стст. Па некаторых дадзеных, гэта раён сярэдняга цячэння Дняпра і яго прытокаў, які быў абмежаваны з поўдня стэпамі Паўночнага Прычарнамор’я і цягнуўся да Кіева. Аднак, акрамя падняпроўскай, вядомая і іншая Русь – паўночна-заходняя або варажская.

Запрашэнне варагаў. Адначасова з утварэннем ядра дзяржавы на чале з палянамі вакол Кіева адбываўся працэс аб’яднання паўночнай часткі ўсходнеславянскіх плямёнаў на чале са славенамі вакол Ноўгарада. У гэты працэс уцягваліся і неславянскія этнасы (фіна-ўгорскія, чудзь, мера). Аб’яднальныя працэсы ва ўсходніх славян адбываліся ва ўмовах барацьбы на поўдні з хазарам, на поўначы – з варагамі. “Аповесць мінулых гадоў” паведамляе, што ў 859 г. “варяги из заморья взимали дань с чуди, и со словен, и с мери, и с кривичей. А хазары брали с поля, и с северян, и с вятичей по серебряной монете и по белке от дыма”. Аднак ні хазарам, ні варагам не ўдалося надоўга падпарадкаваць славян. Верагодна, што залежнасць палян ад хазараў была ліквідаваная падчас кіравання кіеўскіх князёў варажскага паходжання Аскольда і Дзіра, якія дзейнічалі ўжо цалкам як самастойныя і моцныя правадыры.

Некалькі інакш развіваліся падзеі на поўначы. Паходы варагаў “из заморья”, г.зн. са Скандынавіі, на землі ўсходніх славян насілі характар разбойных набегаў. Славены, крывічы і іншыя плямёны, як паведамляе летапіс, паўсталі на варагаў, “изгнали варяг за море, и не дали им дани, и начали сами собой владеть”. Ноўгарад, падобна Кіеву, з’яўляўся яшчэ адным палітычным цэнтрам славянскай дзяржаўнасці, якая складвалася ў ІХ ст. Аднак у Ноўгарадзе былі вельмі моцныя традыцыі родавага ладу, што прывяло да вострай барацьбы за ўладу паміж родавымі старэйшынамі: “…и не было среди них правды, и встал род на род, и была у них усобица, и стали воевать друг с другом”.

У гэтых умовах у Ноўгарадзе ў 862 г. і з’явіўся Рурык – легендарны родапачынальнік кіруючай дынастыі на Русі. Летапісная легенда – яркі аповед пра “прызванне варагаў” – паведамляе, як славяне вырашылі пашукаць “себе князя, который бы владел нами и судил по праву”, як яны пайшлі да варагаў і заявілі ім: “Земля наша велика и обильна, а порядка в ней нет. Приходите княжить и владеть нами”. У адказ “избрались трое братьев со своими родами, и взяли с собой всю русь, и пришли, и сел старший, Рюрик, в Новгороде, а другой, Синеус, – на Белоозере, а третий, Трувор, – в Изборске. И от тех варягов прозвалась Русская земля”.

Тэорыі і версіі пра пачатак Русі і рускай дзяржаўнасці. Пачынаючы з XVIIІ ст., пытанне аб узнікненні дзяржавы ва ўсходніх славян і ролі варагаў у гэтым працэсе з’яўляецца дыскусійным. Летапісная легенда лягла ў аснову так званай нарманскай тэорыі. Яе прыхільнікі сцвярджаюць, што варагі (скандынавы) сталі стваральнікамі дзяржавы ва ўсходніх славян, да чаго тыя самі аказаліся не здольныя. “Антынарманская тэорыя”, наадварот, акцэнтуе ўвагу на ўнутранай абумоўленасці і заканамернасці ўтварэння дзяржавы ўсходніх славян, якая была ўтворана ў выніку трансфармацыі грамадска-палітычных адносін усходнеславянскай супольнасці. Палеміка паміж “нарманістамі” і “антынарманістамі” працягваецца на працягу стагоддзяў, аднак аргументацыя абедзвюх пазіцый мае адносны характар.

Аповед летапісца пра “запрашэнне варагаў” адлюстраваў падзеі, якія маглі мець месца. Па самай распаўсюджанай версіі паходжання Русі, да якой схіляецца большасць гісторыкаў, варажскае (скандынаўскае) паходжанне першых рускіх князёў (Рурык, Алег, Вольга, Ігар) не ставіцца пад сумнеў. Значная колькасць скандынаўскіх пахаванняў на тэрыторыі Усходняй Еўропы сведчыць аб удзеле варажскіх дружын і іх правадыроў у палітычных падзеях сярэдзіны IX ст. Многія навукоўцы звязваюць з праўленнем варажскай дынастыі і “лествичный” (па старшынстве) парадак атрымання княскіх сталоў, які адлюстроўвае погляд на старажытнарускую дзяржаву як на агульную ўласнасць кіруючага варажскага роду. Разам з тым варагі даволі хутка растварыліся ў славянскім грамадстве, уцягнутыя ў славянскую культуру (невыпадкова летапісец дае ім ёмістае імя – “находнікі”).

Аднак этнічная прыналежнасць, як і радзіма варагаў, да гэтага часу канчаткова не вызначана. Сціплыя звесткі пра гэта дае і “Аповесць мінулых гадоў”. Частка даследчыкаў, адмаўляючы скандынаўскае паходжанне варагаў, схіляецца да таго, што варагамі называлі не шведаў, датчан або нарвежцаў, а славянскае насельніцтва паўднёвага ўзбярэжжа Балтыкі. Згодна з гэтай версіяй, тэрмін “варагі” ўтварыўся ад назвы часткі заходнеславянскага племяннога саюза абадрытаў – “ваграў-варынаў”, якія засялялі паўвостраў Вагрыю (паміж Балтыйскім морам і ракой Травэ). На карысць дадзенай канцэпцыі сведчыць поўная адсутнасць у назвах старажытнарускіх гарадоў, нават заснаваных варагамі (Ноўгарад, Растоў, Мурам, Ізборск), скандынаўскіх назваў. Археалагічныя, антрапалагічныя і лінгвістычныя дадзеныя даказваюць актыўную каланізацыю паўночна-заходніх ўсходнеславянскіх тэрыторый балтыйскімі славянамі. Верагодна, таму наўгародскі летапісец адзначыў, што наўгародцы – “те люди от варяжского рода, а прежде были словене”.

Такім жа дыскусійным з’яўляецца пытанне пра паходжанне тэрміна Русь. У летапісе сказана, што наўгародцы “пошли за море к варягам, к руси. Те варяги назывались русью, как другие называются шведы, а иные норманны и англы, а еще иные готландцы, – вот так и эти”. Па традыцыі яго звязваюць з фінскім словам “ruotsi” – весляры, удзельнікі ваенна-рабаўнічых атрадаў, якія ажыццяўлялі паходы на вяслярных суднах. Гэтая гіпотэза пацвярджаецца заўвагай летапісца аб тым, што закліканыя наўгародцамі варагі прыйшлі “з руссю”. Дадзены этнонім быў з часам успрыняты ўсходнімі славянамі і паступова трансфармаваўся ў “русы”, “росы”, “Русь”. Магчыма, першапачаткова ён распаўсюджваўся на неваражскую частку княжацкай дружыны, а пазней набыў шырокае геапалітычнае значэнне.

Прыхільнікі паўднёвабалтыйскіх каранёў паходжання варагаў звязваюць “Русь” з назвай старажытнага заходнеславянскага народа – “ругі”, “руяне”, якія засялялі востраў Руян (сучасны Руген) і ўваходзілі ў ваенна-племянны саюз абадрытаў.

Прыхільнікі трэцяй версіі прытрымліваюцца мясцовага, ўсходнеславянскага паходжання назвы “Русь”. У якасці аргументаў прыводзяцца дадзеныя гідранімікі, тапанімікі і лінгвістыкі (назва правага прытока Дняпра – Рось, геаграфічныя назвы “Рось”, колер валасоў “русы”, раса на траве), а таксама звесткі арабскіх пісьменнікаў. Аднак якімі б ні былі адрывачнымі і спрэчнымі ў інтэрпрэтацыях дадзеныя летапісаў, аналаў і запісак сучаснікаў, усе яны пераконваюць у актыўнай дзейнасці прышэльцаў-варагаў у ранняй гісторыі Усходняй Еўропы.

Роля варажскіх князёў асабліва прыкметная ўжо пасля смерці Рурыка. Яго набліжаны або сваяк Алег пачаў падпарадкаванне славянскіх плямёнаў за межамі паўночнага цэнтра. З 879 г. ён кіраваў у Ноўгарадзе як апякун-рэгент малалетняга сына Рурыка Ігара. Разам з Ігарам на чале дружыны ён рушыў на поўдзень па вялікім шляху “з варагаў у грэкі”. Падпарадкаваўшы Смаленск і Любеч на Дняпры, ён падышоў да Кіева, дзе княжылі Аскольд і Дзір – былыя мужы-дружыннікі Рурыка. Хітрасцю выбавіўшы іх з горада, Алег забіў абодвух на той падставе, што яны “не князі і не княскага роду”. Затым ён заняў Кіеў, зрабіў яго сваёй сталіцай, абвясціўшы: “Да будет это мать городам русским”. Гэта падзея, аднесеная летапісцам да 882 г., традыцыйна лічыцца датай утварэння Кіеўскай Русі, магутнай усходнееўрапейскай раннефеадальнай дзяржавы. Нягледзячы на скандынаўскае паходжанне Рурыка і Алега, дзяржава гэта была славянскай. Поспех варажскіх князёў тлумачыўся тым, што ім удалося ўмацаваць раней сфарміраваныя ўсходнімі славянамі асноўныя інстытуты дзяржаўнага ладу, такія як княская ўлада, падаткавая сістэма, абарона ад знешніх ворагаў. Іх палітыка аб’ектыўна адлюстроўвала працэс аб’яднання ўсходнеславянскіх плямён, які пачаўся задоўга да з’яўлення варагаў і незалежна ад іх.