Агнішчанін (ад “вогнішча” – ачаг) – “княжы муж”, баярын, кіраўнік княжацкай вотчыны. Баяры-агнішчане ўваходзілі ў склад “старэйшай” дружыны князя, валодалі зямлёй і карысталіся прывілеямі. Агнішчане, магчыма, ажыццяўлялі нагляд за палацамі князёў у гарадах. Агнішчанамі называлі і княжацкіх дружыннікаў, якія выконвалі адміністрацыйныя функцыі. Гэтыя асобы знаходзіліся пад асаблівай аховай закона. Забойства агішчаніна каралася штрафам у 80 грыўней. У Наўгародскай зямлі імі называлі сярэдніх і дробных землеўладальнікаў, уласнікаў падсекі (“огнища”).
Альта – назва ракі, якая ўпадае ў левы прыток Дняпра Трубеж, урочышча на паўднёвым усходзе ад Кіева. У гэтай мясцовасці падчас дынастычнай барацьбы па загадзе Святаполка ў 1015 г. быў забіты Барыс. У 1019 г. Яраслаў на Альце разбіў аб’яднаныя войскі Святаполка і печанегаў. У 1068 г. тут адбылася бітва паміж войскамі князёў Яраславічаў (Ізяслава, Святаслава, Усевалада) і полаўцамі, у якой браты былі разбітыя і ўцяклі. Гэтыя падзеі выклікалі народнае паўстанне ў Кіеве.
Баяры – у старажытнай Русі прывілеяваная частка грамадства, землеўладальнікі, “княжы мужы” і васалы князя. Баярства фарміравалася з нашчадкаў родаплемянной знаці і вышэйшага слоя княжацкай дружыны. Мелі сваіх васалаў, карысталіся правам феадальнага імунітэту. Складалі савет пры князю – Баярскую думу.
Васал – слуга, феадал, які атрымаў ад сеньёра (больш буйнога феадала) зямельнае валоданне (феод, вотчыну) за нясенне службы, у асноўным ваеннай, і залежыў ад феадала.
Васалітэт (васальна-ленная сістэма) – сістэма адносін падпарадкавання феадалаў-васалаў феадалам-сеньёрам. Пачынае фарміравацца ў старажытнай Русі ў канцы XI – пачатку XII стст.
Веча – народны сход у старажытнай Русі. Найбольш актыўна дзейнічала ў другой палове XI – XII ст. У яго склад уваходзілі баяры, царкоўныя іерархі, купцы, гараджане ці жыхары сельскай мясцовасці. Веча вырашала пытанні вайны і міру, заканадаўства, запрашэння князёў, складаючы з імі “ряд” і выганяючы іх, калі ўмовы імі не выконваліся. Веча сыходзіць сваімі каранямі ў племянны лад і эпоху ваеннай дэмакратыі, з’яўлялася асноўным органам удзелу народа ў кіраванні дзяржавай.
Вечныя людзі, вечныя баяры (вечнікі) – удзельнікі вечавых сходаў.
Візантыя – Усходняя Рымская імперыя, Візантыйская імперыя (IV – XV стст.). Утварылася пры распадзе Рымскай імперыі ў яе ўсходняй частцы (Балканскі паўвостраў, Малая Азія, паўднёва-ўсходняе Міжземнамор’е). Сталіца – Канстанцінопаль (Царград). Найбольшага тэрытарыяльнага пашырэння дасягнула пры імператары Юстыніяне I, ператварыўшыся ў магутную міжземнаморскую дзяржаву. Вяла актыўны гандаль са Скандынавіяй і Кіеўскай Руссю. Неаднаразова падвяргалася нападам кіеўскіх князёў (у 860, 907, 944, 970 гг.), якія адстойвалі ваенныя і гандлёвыя інтарэсы Русі ў Прычарнамор’і. У 988 г. пры ўдзеле Візантыі Русь прыняла хрысціянства.
Віра – грашовы штраф за забойства ў Кіеўскай Русі. Уведзена ў 996 г. князем Уладзімірам Святаславічам. Спагнанне вір павінна было замяніць звычай кроўнай помсты.
Вірнік – прадстаўнік княжацкай або баярскай адміністрацыі, “княжы муж”, які займаўся зборам судовых штрафаў (вір).
Волжская Булгарыя (Волжска-Камская Булгарыя) – першае дзяржаўнае ўтварэнне народаў Сярэдняга Паволжа і Прыкам’я, сфарміравалася ў X ст. у барацьбе з хазарамі. Пасля разгрому Хазарскага каганата кіеўскім князем Святаславам (965) канчаткова вызвалілася ад улады хазар. Сталіца – горад Булгар. Знаходзілася на важных гандлёвых шляхах, якія злучаюць Усходнюю Еўропу з Усходам, і актыўна гандлявала з Арабскім халіфатам, Візантыяй, Руссю. У 1066 г. быў заключаны руска-булгарскі гандлёвы дагавор. Кіеўскія князі неаднаразова рабілі паходы на Волжскую Булгарыю (977, 985, 994, 997). З XI ст. яе асноўным супернікам стала Уладзіміра-Суздальская Русь, што выклікала ваенныя канфлікты і пацягнула перанясенне сталіцы ў горад Біляр. У 1241 г. была падпарадкавана манголам і ўвайшла ў склад Залатой Арды.
Булгары – цюркскія плямёны. Аб’ядноўваліся ў саюз, які ў VII ст. раздзяліўся на некалькі груп. Частка вандравала ў Прыазоўі і на Паўночным Каўказе. Другая частка прайшла на Балканы, дзе злілася з мясцовым славянскім насельніцтвам. Трэцяя асела ў Сярэднім Паволжы, падпарадкавала шэраг фіна-ўгорскіх плямёнаў і ўзначаліла поліэтнічнае дзяржаўнае ўтварэнне – Волжска-Камскую Булгарыю.
Воласць – адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў старажытнай Русі. Часам супадала з межамі зямлі ці княства, часам складала толькі іх частку. Падпарадкоўвалася гораду як адміністрацыйнаму і палітычнаму цэнтру. Тэрмін таксама ўжываецца ў значэнні паўсамастойнага надзелу, які кіраваўся князямі-васаламі кіеўскага князя.
Валасцель – службовая асоба на Русі ў XI – XVI стст., якая кіравала воласцю ад імя вялікага або ўдзельнага князя i займалася адміністрацыйнымі і судовымі справамі. Не атрымліваючы заробку ад улады, “карміўся” за кошт цяглага насельніцтва воласці, браў “кармленне” ў выглядзе натуральных прадуктаў і разнастайных пошлін. Дапаможным персаналам пры ім былі цівуны, даводчыкі, праведчыкі. Яго ўлада ў імунітэтных уладаннях абмяжоўвалася жалаванымі граматамі.
Валхвы, вяшчуны, чарадзеі – жрацы, служыцелі паганскага культу ва ўсходніх славян. Належалі да вярхушкі грамадства. Валхвам прыпісваўся ўплыў на сілы прыроды, лячэнне хвароб, прадказанне будучыні. Упершыню згадваюцца ў летапісе пад 912 г. у сувязі з прадказаннем смерці князю Алегу. Пасля прыняцця хрысціянства кіравалі антыхрысціянскай апазіцыяй і падвяргаліся ганенням з боку дзяржавы і царквы. У XI ст. неаднаразова ўзначальвалі народныя паўстанні (у Суздальскай зямлі, Кіеве, Белавозеры).
Вотчына – від феадальнай спадчыннай зямельнай уласнасці. У старажытнай Русі ўзніклі ў канцы X – XI стст. шляхам княскага падаравання, захопу абшчынных сялянскіх зямель ці вылучэння з абшчыны ўладанняў багатых сялян. Вядомы княскія, баярскія, манастырскія вотчыны. Уладальнік вотчыны мог перадаваць яе па спадчыне, прадаваць, закладваць. Тэрмін паходзіць ад слова “отчина”, г.зн. бацькаўская ўласнасць.
Грыўна – грашовая адзінка ў Кіеўскай Русі. У XI ст. складала прыблізна 49,25 г срэбра.
Грыдзь, грыдзін, грыдзень – малодшы княскі дружыннік, целаахоўнік князя. Грыдзі складалі асноўныя кадры княжацкіх дружын, удзельнічалі ў кіраванні княжацкай гаспадаркай, жылі пры княжым двары ў спецыяльным памяшканні – грыдніцы.
Даніна – натуральны або грашовы падатак. У старажытнай Русі з’яўляўся формай залежнасці пераможаных або добраахвотна падпарадкаваных кіеўскаму князю плямёнаў. Збор даніны ажыццяўляўся ў форме палюддзя. Права збору атрымлівалі княжацкія ваяводы, знатныя дружыннікі ў якасці платы за службу. Такім чынам права на даніну рэалізоўвала васальныя адносіны ў старажытнай Русі. Рэгламентацыя і ўпарадкаванне збору даніны былі ўпершыню ажыццёўлены княгіняй Вольгай у 947 г. падчас яе паходаў у Драўлянскую і Наўгародскую землі. Нормы збору даніны былі зафіксаваныя ва “Уставе” княгіні Вольгі.
Дзесяціна – дзясятая частка ўсіх даходаў даніны (штрафаў), якая выдаткоўвалася князем на будаўніцтва і ўтрыманне хрысціянскай царквы. Была заснавана Уладзімірам адначасова з увядзеннем хрысціянства. Бралася з насельніцтва ў памеры дзясятай часткі ўраджаю ці іншых даходаў.
Дружына – узброены атрад пры князю, яго бліжэйшае акружэнне, прывілегіяваны слой грамадства. Дружына з’яўлялася асновай, ядром ваенных сіл старажытнай Русі і ў той жа час удзельнічала ў палітычным кіраванні, уваходзячы ў савет пры князю – думу. Дружыннікі таксама ажыццяўлялі кіраванне асабістай гаспадаркай князя. Дружына дзялілася на “старэйшую” (“княжьи мужи”, “нарочитые мужи”) і “малодшую” (“гриди”, “отроки”, “детские”). Сацыяльнае становішча “старэйшых” і “молодших” дружыннікаў было розным.
Задніца – спадчына ці запавет (завещание) паводле старажытнарускіх крыніц.
Закуп – катэгорыя феадальна-залежнага насельніцтва: асобы, якія ўзялі купу і абавязваліся адпрацаваць яе ў гаспадарцы феадала-крэдытора сваім інвентаром. “Руская праўда” адрознівае “ралейных” закупаў (якія працавалі на раллі) і даглядчыкаў жывёлы. Пры спробе ўцёкаў закуп ператвараўся ў халопа. Прававое становішча закупа вызначана “Уставом о закупах”, выдадзеным Уладзімірам Манамахам у 1113 г.
З’езд князёў – орган палітычнага кіравання ў Кіеўскай Русі, нарада, у якой удзельнічалі вялікі кіеўскі і ўдзельныя князі. З’езд вырашаў пытанні агульнадзяржаўнага характару: абароны рускай зямлі ад знешніх ворагаў, рэгламентаваў адносіны паміж князямі, абмяркоўваў унутранае ўладкаванне Русі. Найбольш значныя агульнарускія з’езды – Любецкі (1097) і Далобскі (1103).
Ізгоі – асобы, якія страцілі сувязь з абшчынай у выніку выгнання ці добраахвотнага выхаду: сяляне, якія разарыліся і пакінулі абшчыну; вольнаадпушчаныя ці пасля ўнясення выкупу халопы (“пущенники” і “прощенники”); князі, выгнаныя са сваіх надзелаў і пазбаўленыя спадчыны; купцы, па віне якіх была страчана агульная маёмасць; дзеці хрысціянскіх святароў, якія не засвоілі пісьменнасць. Вядомыя гарадскія і сельскія ізгоі.
Імунітэт – права землеўладальніка ажыццяўляць у сваіх уладаннях некаторыя функцыі цэнтральнай улады (суд, збор падаткаў і г.д.). Забараняў доступ княжацкай адміністрацыі ва ўладанні баяраў і манастыроў. Даваўся вялікім князем кіеўскім буйным свецкім і духоўным вотчыннікам і афармляўся адмысловымі граматамі.
Кіеўская Русь – раннефеадальная дзяржава, якая ўзнікла на землях усходніх славян у IX ст. (ва ўсходніх, візантыйскіх крыніцах і Бярцінскіх аналах – каганат). Умоўнай датай утварэння лічыцца 882 г., калі наўгародскі князь Алег аб’яднаў Ноўгарад і Кіеў – два цэнтры старажытнарускай дзяржаўнасці. Дасягнула росквіту ў канцы X – XI стст. пры князях Уладзіміру Святаславічу і Яраславе Мудрым. У другой палове XI ст. княжацкія міжусобіцы і набегі полаўцаў прывялі да аслаблення дзяржавы. У другой чвэрці XII ст. Кіеўская Русь уступіла ў завяршальную фазу распаду на асобныя княствы і землі.
Куна – грашовая адзінка старажытнай Русі, у XI ст. складала прыблізна 1,97 г срэбра.
Купа – пазыка, якая прадстаўлялася землеўладальнікам селяніну-смерду ў выглядзе грашовай сумы, збожжа і іншых каштоўнасцей пад працэнты.
Ловішча – месца пушнога палявання або рыбнай лоўлі, дзе бралася частка даніны пушнінай або рыбай.
Любецкі з’езд – з’езд рускіх князёў у 1097 г. у горадзе Любечы на Дняпры, у якім бралі ўдзел 6 князёў (Святаполк Ізяславіч кіеўскі, Алег і Давыд Святаславічы, Уладзімір Манамах, Давыд Ігаравіч валынскі, Васілька Расціслававіч). З’езд быў выкліканы неабходнасцю арганізацыі сумеснай барацьбы з полаўцамі ва ўмовах распачатага ўдзельнага драблення Русі. Князі заключылі паміж сабой мір і пастанавілі ў далейшым не дапускаць міжусобных сварак. Найважнейшая пастанова з’езда была выяўлена ў формуле: “каждый да держит свою вотчину”, што афіцыйна прызнавала існаванне незалежных адзін ад аднаго княстваў, якія з’яўляліся спадчыннымі ўладаннямі. Аднак рашэнне з’езда не спыніла княжацкія сваркі, развязала новую міжусобную вайну.
Мітрапаліт – адзін з вышэйшых царкоўных санаў, падпарадкаваны непасрэдна патрыярху. Кіеўская мітраполія, заснаваная ў 988 г., была часткай Канстанцінопальскага патрыярхату. Першым кіеўскім мітрапалітам быў Анастас Карсунянін. У старажытнай Русі мітрапаліцкі трон займалі звычайна грэкі, двойчы – рускія: Іларыён (1051) і Клімент (1147).
Нагата – дробная грашовая адзінка ў старажытнай Русі. У XI ст. складала прыблізна 2,46 г срэбра.
Намаканон – зборнік нормаў царкоўнага права праваслаўнай царквы, які ўтрымліваў правілы ўнутранага распарадку, побыту, сямейнага жыцця. У яго ўключаліся пастановы Усяленскіх сабораў, законы візантыйскіх імператараў па царкоўных пытаннях і інш. З IX ст. Намаканон стаў перакладацца на славянскія мовы. На Русі быў перапрацаваны і дапоўнены з улікам мясцовых умоў і атрымаў назву Кормчай кнігі.
Печанегі (пачынакіты) – саюз цюркскіх і іншых качавых жывёлагадоўчых плямёнаў у VIII – X стст. у заволжскіх, у IX ст. – у паўднёварускіх стэпах. Здзяйснялі рабаўніцкія набегі на Русь. У 1036 г. былі разгромлены князем Яраславам Мудрым, пасля чаго племянны саюз распаўся.
Павоз – самастойная дастаўка сялянамі даніны на пагост, уведзеная княгіняй Вольгай замест палюддзя.
Пагост – у першапачатковым значэнні пагостам называліся сельскія абшчыны на перыферыі Кіеўскай Русі, а таксама цэнтры гэтых суполак, дзе вялася “гостьба” (гандаль). Паводле падатковай рэформы княгіні Вольгі, пагост – месца збору даніны. Паступова гэта назва ў Кіеўскай дзяржаве распаўсюдзілася на адміністрацыйныя адзінкі, якія складаліся са шматлікіх вёсак, а таксама іх цэнтры. На чале пагостаў былі пастаўлены спецыяльныя службовыя асобы, адказныя за рэгулярнае паступленне даніны. З распаўсюджваннем на Русі хрысціянства на пагостах звычайна будавалі цэрквы, каля якіх знаходзіліся могілкі. Памеры пагостаў былі розныя: ад некалькіх дзясяткаў да соцень вёсак.
Пад’язны (подъездной княж) – княскі ці баярскі адміністратар, які аб’язджаў землі і ажыццяўляў збор падаткаў.
Палюддзе – форма збору нефіксаванай даніны, якая ажыццяўлялася ў час аб’езду падуладных зямель князем або яго ваяводамі, пад’язнымі з дружынай.
Пасаднік – намеснік князя ў землях Кіеўскай Русі ў X – XI стст., у Ноўгарадзе – кіраўнік мясцовай адміністрацыі, старэйшына.
Полаўцы (кіпчакі, куманы) – цюркская народнасць, качэўнікі (у X ст. – на тэрыторыі Казахстана). У XI ст., прасоўваючыся ў стэпы Паўночнага Прычарнамор’я, выціснулі адтуль печанегаў. З 1055 г. здзяйснялі спусташальныя набегі на Русь. У 1103 – 1116 гг. напады спыніліся ў выніку сумесных паходаў рускіх князёў, але аднавіліся ў другой палове XII ст. У XIII ст. полаўцы былі разгромлены і заваяваны мангола-татарамі.
Прошчанікі – катэгорыя залежнага насельніцтва ў старажытнай Русі, згадваецца ў помніках царкоўнага права. На думку большасці даследчыкаў, гэта былыя халопы, якія атрымалі волю з умовай працаваць на царкоўных землях, а таксама людзі, якія паступілі ў залежнасць ад царквы пасля “прощения” (вылечвання) іх хвароб.
Пушчанікі – катэгорыя залежнага насельніцтва ў старажытнай Русі, згадваецца ва ўставе наўгародскага князя Усевалада Мсціславіча замест “прошчанікі”. У пазнейшых крыніцах гэты тэрмін ужываецца ў значэнні адпушчаных на волю.
Радовічы – асобы, якія наймаліся на службу да землеўладальніка па “ряду” (дамове). Працавалі на феадала, маглі займаць дробныя адміністрацыйныя пасады ў баярскіх або княжацкіх вотчынах.
Ратнікі, ратныя людзі, воі – народнае апалчэнне ў старажытнай Русі, называліся так у адрозненне ад дружыннікаў – пастаяннага войска князя і баяраў. Ратнікі набіраліся на час вядзення войнаў і паходаў з гарадскога насельніцтва і сялян.
Рэзан – дробная грашовая адзінка ў старажытнай Русі. У XI ст. складала прыблізна 0,98 г срэбра.
“Руская праўда” – звод законаў старажытнарускага грамадства, найважнейшая крыніца па сацыяльна-эканамічнай гісторыі Кіеўскай Русі і рускіх княстваў перыяду раздробленасці. Складалася на працягу XI – XII стст. Вядомая болей чым у 100 спісах (копіях). Па сваім змесце дзеліцца на 3 рэдакцыi: “кароткую”, “прастранную” і “скарочаную”. “Кароткая праўда” складаецца з “Праўды Яраслава”, “Праўды (“Устава“) Яраславічаў”, “Пакона (закона) вірнага”, “Урока мостнікам”. “Прастранная праўда” дзеліцца на “Суд Яраслава Уладзіміравіча”, “Праўда Руская” і “Устаў Уладзіміра Усеваладавіча”. “Скарочаная праўда” не ўтрымлівае новых падзелаў і ўяўляе варыянт “прастраннай”. “Руская праўда” рэгулявала прававыя адносіны ў старажытнай Русі, ахоўваючы жыццё і маёмасць розных слаёў старажытнарускага грамадства.
Ряд – дагавор, дамова, пагадненне, якое мае юрыдычную сілу. У старажытнай Русі рэгуляваў адносіны паміж князямі, а таксама паміж рознымі катэгорыямі насельніцтва.
Савет – дарадчы орган пры вялікім кіеўскім князю (рада, дума). У яго склад уваходзілі “думцы”: “княжы мужы”, баяры, вышэйшае духавенства (у мірны час), а ў час вайны – кіраўнікі саюзнікаў. У вядзенні савета знаходзіліся пытанні заканадаўства, адносін з царквой, знешняй палітыкі.
Сеньёр – 1. Буйны зямельны ўласнік, уладальнік сеньярыі (вотчыны). Як феадальны ўласнік, сеньёр меў у падпарадкаванні сялян, а таксама гараджан, якія жылі на тэрыторыі вотчыны; 2. У сістэме васалітэту – гаспадар групы васалаў. Вярхоўны сеньёр тэрыторыі (кароль, князь) называўся сюзерэнам. Адрозніваліся свецкія і духоўныя сеньёры.
Смерды – сяляне-абшчыннікі ў старажытнай Русі. Першапачаткова свабодныя, па меры развіцця феадальнага васалітэту і захопу абшчынных зямель траплялі ў эканамічную залежнасць ад князёў і баяраў.
Становішча, стан – адміністрацыйны цэнтр, месца знаходжання службовых асоб і збірання княскіх збораў.
Старая чадзь – родавыя старэйшыны, племянная знаць, якія ўліліся ў сацыяльную структуру Кіеўскай Русі і склалі частку кіруючага класа. Мела прыкметную ролю ў кіраванні на месцах.
Стараста – у старажытнай Русі прадстаўнік ніжэйшай княжацкай або баярскай адміністрацыі, звычайна з халопаў. У “Рускай праўдзе” згадваюцца сельскія і ратайныя старасты. Сельскі стараста, верагодна, кіраваў сельскім насельніцтвам вотчыны і быў выканаўцам распараджэнняў вышэйшай адміністрацыі. Ратайны наглядаў за вотчыннай раллёй.
Тмутаракань – старажытны рускі горад X – XII стст. на Таманскім паўвостраве. Меў вялікую ролю ў гандлёвых сувязях Русі з Усходам. Да X ст. знаходзіўся пад уладай хазар. Пасля разгрому Хазарскага каганата (з канца X ст.) увайшоў у склад Кіеўскай дзяржавы як сталіца Тмутараканскага княства. У ходзе феадальнай дынастычнай барацьбы XI ст. быў апорай сепаратысцкі настроеных князёў. У пачатку XII ст. у сувязі з узмацненнем націску Візантыі і полаўцаў не меў доступу да іншых зямель Русі і спыніў існаванне.
Тысяцкі – ваявода, які ўзначальваў старажытнарускае гарадское апалчэнне (“тысячу”). Прызначаўся князем з ліку старэйшых дружыннікаў, часам па ўзгадненні з гарадскім вечам.
Урок – уведзены княгіняй Вольгай памер даніны; пастанова, якая вызначае нормы даніны, штрафаў, пошлін і іншых адлічэнняў на карысць князя.
Цівун – княскі ці баярскі слуга, які кіраваў рознымі галінамі гаспадаркі, дробная адміністрацыйная пасада ў вотчыне. Вядомы цівуны: агнішчны (ведаў домам, “вогнішчам”, дваром); канюшы (ведаў стайнямі і табунамі); сельскі (кіраваў сёламі); ратайны – палявымі працамі і г.д. Большасць цівуноў былі несвабоднымі людзьмі, калі вольны стан не агаворваўся ўмовамі дагавора (“ряда”).