Модуль 3. Русь у перыяд феадальнай раздробленасці
Гістарычныя паняцці

Беклярбек – кіраўнік вобласці, унутранага улуса, адна з двух галоўных адміністратыўных пасад у Залатой Ардзе. У яго функцыі ўваходзіла кіраўніцтва арміяй, знешнімі справамі, суд. Беклярбекамі былі Нагай пры хане Менгу-Ціміру і Мамай пры хане Бердыбеку.

Бэсэрмэны – ардынскія зборшчыкі падаткаў на рускіх землях у другой палове ХІІІ ст., як правіла, з ліку мусульманскіх купцоў.

Вялікая Яса (манг. – закон вялікай улады) – звод законаў, у 1206 г. выдадзены Чынгісханам на ўсемангольскім курултаі, пастаянна пацвярджаўся яго пераемнікамі.

Залатая Арда (улус Джучы) – сярэднявечная дзяржава ў Еўразіі, якая ўзнікла ў выніку мангола-татарскіх заваяванняў, знаходзілася ў складзе Мангольскай імперыі, з 1266 г. пры хане Менгу-Цімуру атрымала поўную незалежнасць, захоўваючы фармальную залежнасць ад імперскага цэнтра. Сталіца – г. Сарай на р. Ахтуба (прыток Волгі). З 1312 г. дзяржаўнай рэлігіяй стаў іслам. Да сярэдзіны XV ст. распалася на некалькі самастойных ханстваў.

“Запросы”, “поминки” – падарункі залатаардынскім ханам і іх акружэнню ад рускіх князёў.

Ізорнікі, агароднікі, качэтнікі – феадальна залежныя сяляне ў Пскоўскай зямлі, плацілі феадалу аброк чвэрць ураджаю і выконвалі пэўныя павіннасці.

Копійныя кнігі – зборнікі спіскаў (копіяў) з грамат на манастырскія зямельныя ўладанні.

Кулікоўская бітва – перамога аб’яднаных рускіх войскаў пад кіраўніцтвам маскоўскага князя Дзмітрыя Іванавіча 8 верасня 1380 г. мангола-татарскіх войскаў пад кіраўніцтвам Мамая.

Курултай, хурал – у мангольскіх народаў орган народнага прадстаўніцтва, усенародны з’езд знаці для вырашэння важнейшых дзяржаўных пытанняў.

Лядовае пабоішча – разгром атрада нямецкіх рыцараў войскам наўгародскага князя Аляксандра Неўскага ў 1242 г.

Наён (бек) – прадстаўнік родаплемянной знаці ў мангола-татараў.

“Няўруева рать” – карны паход залатаардынскіх войск у 1252 г. пад камандаваннем мангольскага военачальніка Няўруя, накіраваны Сартаком, суправіцелем свайго бацькі Батыя, супраць вялікага князя ўладзімірскага Андрэя Яраславіча ў падтрымку Аляксандра Неўскага.

Неўская бітва – перамога наўгародскага князя Аляксандра Яраславіча над шведскімі войскамі на р. Нява ў 1240 г.

Новапрыходцы – прышлыя на зямлю феадала сяляне, якія атрымлівалі надзелы, на некалькі гадоў вызваляліся ад падаткаў, пазней траплялі ў феадальную залежнасць.

Пайцза – вярыцельная ахоўная грамата ў выглядзе металічнай ці драўлянай пласціны з надпісам аб наданні ханам асаблівых паўнамоцтваў, сімвал дэлегавання ханскай улады. Пры дапамозе шнура ці ланцуга насілася на шыі ці пасе.

Палоўнікі – феадальна-залежнае насельніцтва з малазямельных сялян-абшчыннікаў, халопаў-адпушчаннікаў і збяднеўшых гараджан, атрымлівалі ад феадала зямельны надзел за палову сабранага ўраджаю.

Паўстанне ў Цвяры – антыардынскае выступленне ў 1327 – 1328 гг., падаўленае Іванам Калітой.

Сіраты – хатнія халопы свецкіх феадалаў у ХІІ – ХІІІ стст., найбольш запрыгоненае сялянскае насельніцтва ў ХІV – ХV стст.

Старажыльцы – асноўнае сельскае насельніцтва, якое спрадвеку жыло на зямлі феадала і выконвала на яго карысць павіннасці.

Сярэбранікі – катэгорыя залежнага насельніцтва, якое за пазыку срэбрам выплачвала працэнты грашыма ці адпрацоўкай павіннасцей.

Тамга – родавы, фамільны знак, у часы Залатой Арды атрымаў значэнне ‘дакумент з ханскай пячаткай’, ‘грашовы падатак’.

Тарханныя граматы – дакумент, які вызваляў землі і іх уладальнікаў ад княскіх павіннасцей, даваў землеўладальнікам імунітэтныя правы.

Тысяцкі – кіраўнік народнага апалчэння ў гарадах Русі, у Ноўгарадзе меў значныя адміністратыўна-прадстаўнічыя функцыі.

Улус (манг. – племя, народ, войска, дзяржава) – дзяржава ці краіна, удзел ці вобласць імперыі Чынгісхана – улусы сыноў Чынгісхана Чагатая (Чагатайскі улус) і Джучы (Залатая Арда).

“Федорчукова рать” – аб’яднанае ардынска-маскоўскае войска, дадзенае Івану Каліце залатаардынскім ханам Узбекам для падаўлення Цвярскога паўстання 1327 г. Назва ідзе ад імя татарскага ваеначальніка – хрысціяніна Федарчука.

Цемнік – мангола-татарскі ваеначальнік, пад камандаваннем якога знаходзілася 10 тысяч воінаў.

“Шчалканава раць” – мангольскі атрад пад кіраўніцтвам баскака Шчалкана, які прыбыў на Русь у 1326 г., свавольствы манголаў прывялі да паўстання ў Цвяры ў 1327 г.

Ямская служба (“гоньба”) – гістарычная пачтовая служба, якая займалася ў асноўным перавозкай казённай карэспандэнцыі, была ўведзена на Русі ў часы мангола-татарскага панавання.

Ярлык – грамата мангольскіх ханаў, якая давала права на княскае ўладанне.