Сацыяльна-эканамічная сутнасць Кіеўскай Русі
Дзяржаўна-палітычная гісторыя ўсходніх славян у канцы Х – першай трэці ХІІ ст
Барацьба з печанегамі і полаўцамі
Сацыяльныя канфлікты і развіццё старажытнарускага заканадаўства
Кіеўская Русь – найбуйнейшае тэрытарыяльна-дзяржаўнае ўтварэнне Усходняй Еўропы. Сутнасць Кіеўскай Русі як дзяржавы. Племянныя федэрацыі, якія ўвайшлі ў склад Кіеўскай Русі, з’яўляліся не толькі этнічнымі, але і палітычнымі структурамі з пэўнай аўтаноміяй. Нягледзячы на тое, што дзяржава будавалася па тэрытарыяльным прынцыпе, яе часткі захавалі ўстойлівыя родаплемянныя межы. Палітычны манапалізм Кіева быў вельмі адносным. Кіеўская дзяржава з моманту ўзнікнення насіла поліэтнічны характар, у яе склад уваходзіла больш за дваццаць народаў, якія знаходзіліся ў розных формах данніцкай залежнасці ад Кіева.
У літаратуры апошніх дзесяцігоддзяў замацавалася меркаванне, што Кіеўская Русь развівалася аналагічна заходнееўрапейскай мадэлі. Сапраўды, старажытнарускае грамадства ўяўляла сабой частку сучаснай яму Еўропы і дэманстравала тэндэнцыі, характэрныя для станаўлення еўрапейскай цывілізацыі. Кіеўская дзяржава будавалася на аснове заходняга інстытута васалітэту, які надаваў васалу пэўную аўтаномію. Кіраўніком дзяржавы быў вялікі князь, які паходзіў з роду Рурыкавічаў. Вышэйшы слой грамадства складалі яго васалы, абавязаныя ваеннай службай. Адначасова яны выступалі сюзерэнамі на “сваёй” тэрыторыі: мелі менш знатных васалаў, валодалі правам ад’езду да іншага сюзерэна.
Разам з тым, у адрозненне ад варварскіх дзяржаў Заходняй Еўропы, якія ўваходзілі ў зону ўплыву антычнай цывілізацыі і ў сваім станаўленні атрымалі ў спадчыну шматлікія дзяржаўна-прававыя традыцыі антычнасці, Усходняя Еўропа апынулася на перыферыі антычнай айкумены. Мабыць, гэтым можна тлумачыць параўнальна павольныя тэмпы выспявання дзяржаўных інстытутаў, іх архаічнасць і своеасаблівасць. У адрозненне ад краін Заходняй Еўропы, для якіх быў характэрны сацыяльна-эканамічны сінтэз антычнасці і варварства, у славянскіх краінах пераход да феадалізму здзяйсняўся “бяссінтэзным” шляхам, на аснове трансфармацыі першабытнаабшчынных адносін, а таму запаволена. Больш доўгім быў і працэс адпаведнага структуравання грамадства.
У Кіеўскай Русі панавала калектывісцкая мадэль сацыяльнай структуры. Асноўнай ячэйкай грамадскага ўладкавання была абшчына. Найбольшае значэнне мелі родавыя карпарацыі знаці (былі заснаваны на індывідуальнай зямельнай уласнасці, вотчыне) і тэрытарыяльныя абшчыны свабодных сялян (заснаваныя на калектыўнай форме ўласнасці). Абшчына на Русі мела як ўсходнія, так і заходнія рысы, абумоўленыя дваістасцю эксплуатацыі тэрыторыі: палі і лугі ў прыватнай уласнасці; лясы, выганы, вада ў абшчынным валоданні. Асаблівай усходняй прыкметай з’яўлялася кругавая парука, кампанентам заходняга развіцця выступала наяўнасць рабства хатняга (патрыярхальнага) варыянта. Акрамя сельскай абшчыны, у гарадах таксама існавалі абшчыны рамеснікаў: гарбароў, ювеліраў, кавалёў і інш. Царкоўная абшчына аб’ядноўвала ўсіх вернікаў (і знаць, і простых земляробаў і гараджан). Гэтая замкнёная шматфункцыянальная сацыяльная сістэма арганізоўвала ўсе віды дзейнасці чалавека: працоўную, сямейную, культавую. Калектывісцкая (абшчынная) ментальнасць іграла вялікую ролю ва ўсіх сферах. Калі чалавек апынаўся за межамі абшчыны, то губляў сацыяльную абарону і ператвараўся ў ізгоя.
Абшчынны лад адбіваўся і на характары ўлады, вызначаючы прынцыпы яе атрымання ў спадчыну. Носьбітам вярхоўнай улады з’яўляўся не канкрэтны князь, а княскі род. Князь быў толькі часовым уладальнікам улады, якая перадавалася старэйшаму ў родзе. Дзяржава ў літаральным сэнсе будавалася на прынцыпах грамадскай дамовы насельніцтва зямель і княжацкай улады, які прадугледжваў узаемныя абавязкі. Дэмакратычным, калектыўным органам кіравання выступала веча, якое валодала шырокімі паўнамоцтвамі. Яно ведала пытаннямі вайны і міру, брала ўдзел у абмеркаванні заканадаўства, распараджалася княжацкім сталом, зямельнымі і фінансавымі рэсурсамі воласці, змяшчала адміністрацыю. Кіруючыя колы Кіеўскай дзяржавы не валодалі неабходнымі сродкамі для яго падпарадкавання.
Адной з асаблівасцяў сацыяльна-палітычнай арганізацыі Кіеўскай Русі было ўсеагульнае ўзбраенне народа. Народнае апалчэнне, падначаленае не князю, а вечу, функцыянавала разам з княскай дружынай. Фактарам яго ваеннай актыўнасці была пастаянная пагроза нападаў качэўнікаў. У той жа час народ, які выступаў як вырашальная ваенная сіла, усведамляў сваё значэнне ў старажытнарускім грамадстве.
Такім чынам, раннефеадальная Кіеўская дзяржава выяўляла як заходнія (развіццё эканомікі па шляху феадалізму, інстытут васалітэту), так і ўсходнія (карпаратыўны характар сацыяльных сувязей) тэндэнцыі развіцця. Іх суадносіны шмат у чым вызначаліся становішчам сярэднявечнай Русі ў геапалiтычнай прасторы Усходняй Еўропы. Відазмяняючы свае палітычныя формы, Кіеўская Русь праіснавала аж да 30-х гг. XIII ст. Саслабленая феадальнай барацьбой, сацыяльнымі канфліктамі і рухам падуладных народаў, яна ўпала пад ўдарамі мангольскай Арды.
Утварэнне Кіеўскай Русі. Князь Алег. У другой палове IX ст. ва Усходняй Еўропе склалася старажытная дзяржава ўсходніх славян. Гэты працэс завяршыўся ў 882 г. аб’яднаннем Кіева і Ноўгарада, і гэтую падзею летапіс звязаў з імем Алега. Межы яго ўладанняў на поўдні месцамі даходзілі да Чорнага (Рускага) мора, а на поўначы – да Балтыкі. Гэтую велізарную дзяржаву (каганат) пазней сталі называць Кіеўскай Руссю, паколькі Кіеў быў сталіцай гэтай дзяржавы і па праве лічыўся “маці гарадоў рускіх”. Мяккі спрыяльны клімат, чарназёмныя глебы, выдатныя пашы садзейнічалі яго ўзвышэнню. Кіеў займаў цэнтральнае становішча сярод усходнеславянскіх зямель, знаходзячыся ўдалечыні ад ваяўнічых варагаў і бліжэй да Візантыі, якая з’яўлялася тады сусветным палітычным і культурным цэнтрам. Размяшчаючыся на памежжы лесу і стэпу, ён быў заслонены ад набегаў качэўнікаў “вялікім борам”. Выгаднае геаграфічнае становішча Кіева заключалася і ў тым, што да яго сыходзіліся шматлікія рачныя шляхі Падняпроўя. Яны злучалі княства палян з чатырма найбуйнейшымі племяннымі саюзамі – крывічоў (па Дняпры), радзімічаў (па Сожы), дрыгавічоў (па Бярэзіне і Прыпяці), севяран (па Дзясне). Праз кіеўскія землі па Дняпры праходзіў і вялікі водны шлях “з варагаў у грэкі”. На працягу IX – XI стст. адбываўся інтэнсіўны працэс пашырэння межаў Кіеўскай Русі, вызначалася суцэльная тэрыторыя дзяржавы, на якую распаўсюджвалася паняцце “Руская зямля”.
Алег адразу ж стаў умацоўваць сваю ўладу ў новай сталіцы. Яшчэ на шляху ў Кіеў ён падпарадкаваў Смаленск і Любеч і пакінуў там сваіх ваяводаў. Пры ім быў узведзены шэраг крэпасцей на стэпавым памежжы, абкладзены данінай ільменскія славены, крывічы і мера, накладзены пастаянныя грашовыя выплаты на Ноўгарад. Менавіта Алег пачаў падпарадкаванне драўлян, севяран, радзімічаў. Драўляне, якія, паводле “Аповесці мінулых гадоў”, з’яўляліся даўнімі ворагамі Кіева, “крыўдзілі палян”. Пад 883 г. летапіс паведамляе пра тое, як Алег, “примучив древлян”, усклаў на іх даніну. У наступным годзе перамог севяран, усклаў на іх ”даніну лёгкую” і вызваліў ад падпарадкавання хазарам. Затым Алег накіраваў паслоў да радзімічаў, падпарадкаваным хазарам, з прапановай: “Не давайце хазарам, але плаціце мне”, на што радзімічы пагадзіліся. Няцяжка заўважыць, што палітыка Алега была даволі гнуткай. У дачыненні да непрымірымых ворагаў ён ўжываў ваенны ціск. З іншымі ўсталяванне ўлады Алег ажыццяўляў пад сцягам вызвалення іх ад валадарства хазар.
У 80-х гг. IX ст. Алег вёў з хазарамі вайну, у якой, згодна з паведамленнем усходніх крыніц, яго саюзнікамі былі печанегі, хазары ж выступалі ў саюзе з качэўнікамі-мадзьярамі (уграмі). “Аповесць мінулых гадоў” паведамляе пра вайну Алега з ціверцамі і улічамі, якія, верагодна, падтрымлівалі хазар. Яшчэ ў 30-х гг. угры, якія ўладкаваліся паміж Дняпром і Днястром, неаднаразова трывожылі Кіеў і іншыя славянскія вобласці. Верагодна, руска-хазарская вайна скончылася перамогай кіеўскага князя. Да канца праўлення Алега яму падпарадкаваліся белыя харваты, улічы і ціверцы.
Старажытнаруская дзяржава ўзнікла і развівалася як этнічна неаднароднае аб’яднанне, у якім этнічныя і дзяржаўныя межы не супадалі. Неславянскія этнасы, якія ўвайшлі ў яго склад (летапісныя чудзь, мера, весь, мурама), сталі састаўнымі часткамі Кіеўскай Русі, насельніцтва асімілявана, землі былі каланізаваны славянамі, і на іх паўсталі гарады Разань, Мурам, Суздаль і інш. Кіеўская дзяржава будавалася зусім не на прынцыпах роўнасці плямёнаў. Пануючае становішча ў ёй займала княства палян, што ставіла кіеўскага князя значна вышэй за мясцовых князёў, якія былі ў яго “пад рукой”. Пацвярджэнне гэтаму ўтрымліваецца ў дагаворы Алега з Візантыяй, заключаным ад імя “вялікага князя” кіеўскага і “вялікіх”, “светлых” князёў, “пад Алегам існых”.
Дзяржава, створаная Алегам, была своеасаблівым палітычным утварэннем. Яна з’яўлялася федэрацыяй племянных княстваў і непасрэдна падпарадкаваных кіеўскаму вялікаму князю тэрыторый. Кіеўскаму князю (“кагану”) падпарадкоўваліся і мясцовыя князі, і племянная знаць. Ад іх імя дзейнічаў вялікі князь у знешнепалітычных акцыях. На першых этапах мясцовыя княжанні захоўвалі пэўную аўтаномію. Верагодна, залежнасць ад Кіева фіксавалася ў дагаворах. Формай залежнасці племянных аб’яднанняў ад Кіева было права вялікіх князёў збіраць даніну ў падуладных землях. Яна ўяўляла сабой падатак у выглядзе грошай або натуральных прадуктаў і збіралася кіеўскімі ваеннымі дружынамі, якія аб’язджалі падуладныя тэрыторыі. Такі аб’езд называўся “палюддзем”. Адзінкай абкладання быў “дым” (сялянскі двор). Арганізацыя палюддзя з’яўлялася ледзь не найважнейшай задачай першых кіеўскіх князёў. Акрамя таго, мясцовыя князі былі абавязаныя выстаўляць племянныя апалчэнні для ўдзелу ў вялікіх ваенных паходах. Так, “Аповесць мінулых гадоў” пад 907 г. паведамляе, што, выпраўляючыся ў паход на грэкаў, Алег “узяў жа з сабою мноства варагаў, і славян, і чудзі, і крывічоў, і меру, і драўлян, і радзімічаў, і палян, і севяран, і вяцічаў, і харватаў, і дулебаў, і ціверцаў“.
Умацоўваючы сваю ўладу, кіеўскія кіраўнікі паступова ліквідавалі мясцовыя княжанні. Новую расстаноўку сіл у дзяржаве адлюстравала дамова з Візантыяй 944 г. У ёй замест “вялікіх” і “светлых” князёў (як гэта было ў дагаворы 912 г.), згадваюцца проста “князі”, падручныя Ігару. Можна меркаваць, што тытул “вялікі” ў сярэдзіне X ст. заставаўся толькі за кіеўскім князем, у той час як мясцовыя князі яго пазбавіліся. Разам з тым вялікім князям прыходзілася пастаянна змагацца з мясцовым сепаратызмам, паколькі племянная знаць і князі імкнуліся вярнуць сабе незалежнасць. Неаднаразова ўздымаліся на паўстанне драўляне – найбольш зацятыя праціўнікі Кіева.
Сацыяльна-эканамічная сутнасць Кіеўскай Русі. Развіццё феадальных адносін. Зямля з’яўлялася асноўным сродкам вытворчасці. Уладальнікам зямлі выступала абшчына (мір, верв, задруга), заснаваная на суседскіх, а не на кроўнароднасных сувязях. Верв уяўляла сабой тэрытарыяльную адзінку, кіраваную агульным сходам (веча) і выбарнымі старэйшынамі. Мноства такіх абшчын складалі воласць. Сяляне-абшчыннікі (смерды) валодалі не толькі ворнымі ўгоддзямі, але і пашамі, лясамі, лугамі, вадапоямі. Паступова супольная, “нічыя” зямля трапіла ў прыватнае валоданне, узніклі феадальная ўласнасць на зямлю і феадальныя адносіны.
Умоўна пад феадалізмам варта разумець грамадскія адносіны, заснаваныя на манапольным праве на зямельную ўласнасць, на зямельным наданні за службу (феод) і звязаных з гэтым абавязках. З часу ўзнікнення Кіеўскай дзяржавы вялікі князь намінальна лічыўся вярхоўным уласнікам усіх падпарадкаваных зямель, насельніцтва якіх плаціла даніну. Гэтая форма зямельнай уласнасці – княская або дзяржаўная – з’яўлялася пануючай на працягу IX – XI стст. Князь карыстаўся правам раздаваць воласці, гарады, цэлыя тэрыторыі сваім слугам. Аднак гэтыя землі, як лічыць большасць даследчыкаў, былі не для сеньярыяльнага (вотчыннага) валодання, а для збору даніны. Такім чынам, на Русі ў IX – XI стст. існавалі васальныя адносіны, прававой асновай якіх былі не зямельныя падараванні, а прадастаўленне права збору даніны. Прамы доказ гэтаму мы знаходзім у паведамленні Наўгародскага Першага летапісу, у якім пад 922 г. адзначана, што Ігар “даніну дзярэўскую” аддаў свайму ваяводу Свенельду.
У IX ст. і першай палове X ст. збор даніны насіў эпізадычны і нефіксаваны характар. Часта памер даніны вызначаўся апетытамі князёў. Ахвярай празмерных пабораў стаў князь Ігар, якога забілі паўсталыя драўляне на чале са сваім князем Малам у 945 г. “Аповесць мінулых гадоў” змяшчае маляўнічы аповед пра тое, як жонка Ігара Вольга жорстка адпомсціла драўлянам за забойства князя. Аднак гэта паўстанне заахвоціла яе ўсталяваць пэўны парадак у зборы даніны. У сярэдзіне X ст. нормы даніны былі рэгламентаваны “ўставам” княгіні Вольгі: вызначаны памеры (“урокі”), тэрмін і месцы збору (“пагосты”, “ловішчы” і “становішчы”). Так не абмежаванае ні памерамі, ні тэрмінам палюддзе пераўтварылася ў “павоз” – рэгулярны і абавязковы збор падатку. На чале гэтых своеасаблівых адміністратыўна-тэрытарыяльных адзінак сталі княскія слугі – “цівуны”, “ключнікі”, якія кантралявалі працэс збору падаткаў. Права збору даніны атрымлівалі і княжацкія ваяводы, знатныя дружыннікі ў якасці платы за службу. Гэта вяло да ўмацавання ўлады кіеўскага князя і нівелявання ролі мясцовай знаці. Такім чынам, права на даніну рэалізоўвала васальныя адносіны ў Кіеўскай Русі. У той жа час даніна з ваеннай кантрыбуцыі, якой абкладаліся падпарадкаваныя народы, пераўтваралася ў фіксаваную феадальную рэнту (чынш).
На наступным этапе развіцця феадальных адносін у Кіеўскай Русі (з канца XI ст.) узнікае і расце індывідуальная буйная зямельная ўласнасць (вотчына), якая належыла баярам. Баярскія вотчыны маглі ўзнікаць шляхам выдзялення вотчыннікаў з абшчыны, шляхам княскага падаравання або куплі зямлі ў абшчыны і, нарэшце, шляхам гвалтоўнага захопу абшчыннай зямлі. Асноўным з гэтых спосабаў, як лічаць шматлікія гісторыкі, было княскае падараванне. Раней за ўсіх у вотчыннікаў пераўтвараліся дружыннікі, якія перасталі эпізадычна збіраць даніну і пачалі жыць на зямлі. Іншым шляхам фарміравання баярства быў пераход на княжацкую службу родавай і племянной знаці і пераўтварэнне яе ў сацыяльную эліту. Гэтыя землеўладальнікі – баяры – мелі свае дружыны і карысталіся правам імунітэту, г.зн. князь перадаваў ім частку сваіх паўнамоцтваў, напрыклад, іх вотчыны былі непадуладныя княжацкаму суду і былі вольныя ад выплаты падаткаў. Баярства стала іграць вядучую ролю ў кіраванні дзяржавай.
Сацыяльная структура. Паводле “Рускай праўды”, выдатнага помніка рускага заканадаўства ХІ – ХІІ стст., які з’яўляецца самым раннім з дайшоўшых кодэксаў прававых норм раннесярэднявечнай Русі, асноўную масу насельніцтва Кіеўскай Русі складалі сяляне-абшчыннікі, людзі або смерды, у становішчы якіх, аднак, існавала значная розніца. Людзі выступаюць як юрыдычна свабоднае і праваздольнае насельніцтва. Смерд жа не меў права пакінуць маёмасць непрамым нашчадкам – яна перадавалася князю. Пераўтварэнне свабодных абшчыннікаў у залежных смердаў адбывалася шляхам прамога захопу абшчынных земляў з іх насельніцтвам, шляхам дарэння або надання з боку князя, нарэшце, шляхам закабалення землеўладальнікамі абшчыннікаў, спустошаных і збяднелых з-за неўраджаю, голаду, варожых нападаў. Выгнаныя або сышоўшыя з абшчыны называліся “ізгоямі”. Парваўшы са сваім асяроддзем, гэтыя людзі пазбаўляліся і сацыяльнай абароны. Бывалі выпадкі, калі “ізгоямі” станавіліся князі, пазбаўленыя сваіх уладанняў, купцы, якія страцілі чужую маёмасць, дзеці хрысціянскіх святароў, якія не навучыліся грамаце.
У старажытнарускім грамадстве існаваў значны слой асабіста залежных людзей. “Руская праўда” называе іх халопамі, закупамі, радовічамі і агульным тэрмінам чэлядзь. Халопы – гэта рабы. Несумненна, рабская праца адыгрывала вялікую ролю ў абслугоўванні вотчын. Рабаўладанне існавала як эканамічны ўклад старажытнай Русі. Частка халопаў была ўцягнутая ў адміністрацыйна-гаспадарчае жыццё. З ліку халопаў браліся людзі для кіравання княжацкай або баярскай гаспадаркай. Яны насілі назву “цівун” альбо “агнішчанін”. Дробныя галіны гаспадаркі таксама знаходзіліся пад наглядам халопаў-ключнікаў. Частка халопаў займалася рамяством і абслугоўвала патрэбы феадальнага двара. Халопы былі бяспраўнай катэгорыяй насельніцтва. Яны не мелі ўласнасці, з’яўляліся прадметам куплі-продажу. За забойства раба ўладальнік атрымліваў яго кошт – “урок”.
У старажытнарускім грамадстве было дзве разнавіднасці халопства: поўнае (“обельное”) і няпоўнае (“кабальнае”). У старажытнай Русі толькі “обельное” халопства адпавядала паняццю раба. Халопства тут не стала вызначальнай з’явай ні ў эканоміцы, ні ў сацыяльнай структуры. Рабства мела хатні, патрыярхальны характар, нярэдка халопаў адпускалі на волю, “садзілі” на зямлю, і яны станавіліся “пущенниками” і “прощенниками”. Усё асабіста залежнае насельніцтва вотчын называлася нярэдка “чэляддзю”.
Старажытнарускае заканадаўства згадвае катэгорыю людзей, якія трапілі ў эканамічную залежнасць феадальнага характару. Гэта “закупы” – людзі, якія трапілі ў кабалу “за купу”, г.зн. за вызначаную грашовую суму – пазыку, або за ўзятае ў доўг збожжа (адназначна значэнне слова “купа” не вызначана). У адрозненне ад халопа, закуп быў заняты толькі ў сельскай гаспадарцы, пры гэтым існавалі дзве разнавіднасці закупаў: “ралейны” (ад ралля – ворыва) закуп (араты) і закуп-даглядчык жывёл. Закуп меў права (часта толькі фармальнае) выкупіцца на волю, вярнуўшы купу. Акрамя гэтага, закуп меў сваю ўласную гаспадарку, юрыдычны стан закупа – гэта становішча вольнага чалавека (закуп і гаспадар былі роўныя перад княжацкім судом).
Разнавіднасцю закупаў былі “радовічы” – людзі, якія трапілі ў эканамічную кабалу і заключылі дагавор аб службе (“ряд”) з князем ці баярынам. На падставе гэтага юрыдычнага дакумента яны і працавалі на гаспадара.
У гістарычнай літаратуры Кіеўская дзяржава традыцыйна называецца раннефеадальнай. Гэта вызначэнне, несумненна, дастаткова дакладна адлюстроўвае асаблівасці эканамічнай і грамадскай структуры Кіеўскай Русі. На ранніх стадыях развіцця (IX – XIІІ стст.) старажытнарускае грамадства было шматукладным. Яго сацыяльна-эканамічная структура складалася з патрыярхальнага першабытнаабшчыннага, рабаўладальніцкага і феадальнага сектара, пры гэтым развіццё феадальных адносін было вядучай тэндэнцыяй. Раннефеадальнае грамадства характарызавалася шэрагам асаблівасцей, уласцівых феадалізму на ранніх стадыях яго развіцця: панаванне феадальнай уласнасці на зямлю ў форме дзяржаўнай або княжацкай; параўнальна невялікае распаўсюджванне вотчын; існаванне васальных адносін у форме даніны; перавага даніны як формы цэнтралізаванай феадальнай рэнты.
Палітычны лад. У склад раннефеадальнай дзяржавы ўваходзілі народы, якія стаялі на розным узроўні развіцця. Таму яна не магла быць маналітнай. На чале дзяржавы стаяў вялікі кіеўскі князь, але ён з’яўляўся толькі намінальным уладальнікам усёй Русі. Княская ўлада ў Кіеўскай Русі перадавалася па спадчыне. Аднак носьбітам вярхоўнай улады з’яўляўся не князь як такі, а ўвесь княскі род. Канкрэтны князь быў толькі часовым уладальнікам улады, якая перадавалася пасля яго смерці старэйшаму ў родзе. Па меры разрастання роду Рурыкавічаў вызначэнне старэйшага ў родзе станавілася ўсё больш праблематычным і ў час міжусобіц вызначалася з дапамогай ваеннай сілы.
Першыя кіеўскія князі былі першачаргова ваеннымі правадырамі, галоўнай функцыяй якіх была ўзброеная ахова Рускай зямлі і пашырэнне яе межаў. Аб адносным адзінаўладдзі кіеўскіх князёў у канцы IX – X стст. кажа той факт, што, прадстаўляючы Русь у міжнародных адносінах, яны заключалі дагаворы з іншымі дзяржавамі не толькі ад свайго імя, але і ад імя тых, хто “з ім” і “пад ім”.
Адміністратыўна-палітычная сістэма. Сувязь мясцовых абласцей з цэнтрам была слабай. На падначаленых тэрыторыях князь правіў з дапамогай сваіх намеснікаў (“пасаднікаў”, “ваявод”) або пакідаў там мясцовых князёў “пад рукою” Кіева. Галоўнай задачай кіравання быў збор дзяржаўных плацяжоў – даніны, гандлёвых збораў – “мытаў” і судовых штрафаў – “віраў”. Прадстаўнікі княжацкай адміністрацыі (“цівуны”, “ключнікі”, “мечнікі”, “вірнікі”, “пад’язныя”) аб’язджалі воласці, “тварылі суд і расправу”, дапускаючы часта злоўжыванні і выклікаючы абурэнне народа.
Улада ў Кіеўскай дзяржаве будавалася на прынцыпах грамадскай дамовы. Прыязджаючы ў тую ці іншую воласць, князь павінен быў заключаць “ряд” з вечам. Такі ж “ряд” заключалі з князем і гарады. Пры гэтым горад меў права самастойнага выбару князёў, хоць на практыцы гэта права пастаянна парушалася, і князі захоплівалі гарады сілай. “Прызваны” князь, выказваючы волю мясцовай знаці, “рядил па праву”, раздаючы “мужам своим волости и горада”. Там, дзе княская ўлада цесна супрацоўнічала з гарадамі, абараняючы мясцовыя правы, князі мелі больш магчымасцяў для перадачы сваіх сталоў па спадчыне. Князь, які парушыў дамову, мог быць у законным парадку пазбаўлены стала, а ў выпадку яго адмовы падпарадкавацца супраць яго выступала народнае апалчэнне, дзеянні якога, бывала, суправаджаліся разгромам княжацкага двара і яго дружыны.
Дружына. Улада вялікага кіеўскага князя была адносна слабай і абапіралася на шэраг палітычных інстытутаў, якія сыходзяць каранямі ў племянную арганізацыю. Адным з іх была дружына, якая з’яўлялася не толькі ўзброенай сілай дзяржавы, але і органам яго палітычнага кіравання. Ваяводы і знатныя дружыннікі атрымлівалі права на даходы ў выглядзе збору даніны, мелі сваю ўнутраную іерархію. У склад “старэйшай” дружыны ўваходзілі баяры (яны ж называліся “княжьи мужи” або “нарочитые мужи”), якія складалі прывілеяваны слой. “Молодшая” дружына складалася з “отроков”, “детских”, “гридей”. Разам з дружынаю князь вырашаў найважнейшыя дзяржаўныя пытанні вайны і міру, суда і інш. З ліку дружыннікаў ён прызначаў пасадніка (намесніка) у гарады, ваяводаў (правадыроў ваенных атрадаў), тысяцкіх, вірнікаў, мечнікаў, пад’язных (зборшчыкаў судовых падаткаў), мытнікаў (зборшчыкаў гандлёвых пошлін).
Узброеныя сілы Кіеўскай Русі складаліся не толькі з княскіх і баярскіх дружын, але і народнага апалчэння – “воі”, “ратныя людзі”. Яны збіраліся з абласцей Русі ў выпадку буйных ваенных дзеянняў. У склад старажытнарускага апалчэння ўваходзілі гараджане і сельскае насельніцтва – смерды. “Воі” былі арганізаваны ў сотні (ваенна-адміністрацыйныя акругі), на чале якіх стаялі “соцкія”. Сотні складалі “тысячу” на чале з мясцовым, а не княскім ваяводам – “тысяцкім”. Рашэнне аб выступленні ў паход прымалася на вечы і было абавязковым для ўсіх. Неабходнасць усеагульнага ўзбраення народа была праявай няспеласці феадальнай дзяржавы, яшчэ адной рысай ранняга феадалізму.
Вярхушка дружыны, а таксама мясцовая знаць уваходзілі ў галоўны палітычны орган Кіеўскай Русі – савет (рада) пры князі, аднапалатную саслоўную ўстанову, якая мела дарадчы характар. Пастаяннага складу не было; у раду ўваходзілі васалы князя – баяры; у мірны час – вышэйшае духавенства, а ў ваенны – кіраўнікі саюзнікаў. Члены княжацкага савета называліся “думцы” (з імі князь думаў пра справы), таму савет меў і іншую назву – баярская дума. Савет збіраўся па меры патрэбы. Кампетэнцыі савета падлягалі пытанні заканадаўства, кіравання дзяржавай, адносін з царквою, знешняй палітыкі.
Савет быў галоўным, але не адзіным палітычным органам. У Кіеўскай Русі функцыянавала веча – народны сход. У яго склад уваходзілі “вечныя людзі” – баяры, духавенства, купцы, гараджане або жыхары сельскай мясцовасці. Веча вырашала пытанні вайны і міру, заканадаўства, распараджалася фінансавымі і зямельнымі рэсурсамі воласці, санкцыянавала грашовыя зборы. Нярэдка веча выступала гаспадаром княжацкага стала: яно заклікала князёў, заключала з імі “ряд” і выганяла іх, калі ўмовы “ряда” не выконваліся. Веча, якое сыходзіць сваімі каранямі ў племянны лад, з’яўлялася праявай найвышэйшай палітычнай актыўнасці старажытнарускага народа.
Старажытная Русь і Візантыя. Паходы Русі на Візантыю. Геапалітычнае становішча Русі на вялікіх водных шляхах, якія злучаюць Балтыйскае, Чорнае і Каспійскае мора, у значнай ступені вызначала яе знешнюю палітыку. У Скандынавіі кіеўскія дружыны папаўнялі наёмную сілу. Праз Хазарыю ішоў гандлёвы шлях у сярэднеазіяцкія краіны. Дастаткова цеснымі былі сувязі з суседнімі еўрапейскімі дзяржавамі. Што тычыцца Візантыі, то яна аказала асаблівы ўплыў на гісторыю Кіеўскай Русі.
Першыя кантакты адносяцца да VI ст., калі ў Царградзе было прынята пасольства на чале з легендарным Кіем. У 30-х гг. IX ст. рускія атрады напалі на г. Амастрыду, пасля чаго ў 839 г. у Царград было накіравана пасольства з мэтай заключэння саюза (“дзеля сяброўства”). У 860 г. быў здзейснены ваенны паход на Царград, верагодна пад кіраўніцтвам Аскольда і Дзіра, якія пасля разрабавання прылеглых да сталіцы Візантыі паселішчаў і манастыроў трапілі ў палон, дзе далучыліся да хрысціянства. Затым на Русь у якасці місіянера быў накіраваны архіепіскап Міхаіл, якога гісторыкі царквы лічаць першым рускім мітрапалітам.
Утварэнне магутнай славянскай дзяржавы выклікала трывогу Візантыі за лёс яе прычарноморскіх уладанняў: выхад на чарнаморское ўзбярэжжа даваў Кіеўскай дзяржаве эканамічныя і палітычныя перавагі. На гэтай глебе паміж Візантыяй і Руссю пачасціліся ваенныя сутыкненні.
Дагаворы Русі з Візантыяй і іх роля ў дзяржаўным жыцці ўсходніх славян. Князі Алег, Ігар. Па сведчанні летапісу, адным з першых удалых ваенных паходаў Русі на Візантыю быў паход Алега ў 907 г., калі ён на чале вялізнага войска, у складзе якога былі амаль усе ўсходнеславянскія і многія неславянскія плямёны, сухапутным і марскім шляхам падышоў да Царграда і спустошыў яго наваколлі, атрымаў ад грэкаў вялікую кантрыбуцыю, прымусіў іх падпісаць “дамову аб дружбе і любві”. У 912 г. паміж бакамі адбыўся абмен прадстаўнічымі дэлегацыямі і быў заключаны вельмі зручны для Кіева дагавор. Гэтыя падзеі заспелі Візантыю саслабленай войнамі з Балгарыяй, і яна была вымушана пайсці на нявыгадны для яе мір і саюз.
Дагавор быў парушаны Візантыяй, якая з 940 г. спыніла выплату даніны, устаноўленай дагаворам 912 г. Пераемнік Алега князь Ігар у 941 г. і 944 г. здзейсніў паходы на Візантыю. Першы з іх быў няўдалым. Другі паход завяршыўся мірна: Візантыя, не чакаючы пачатку ваенных дзеянняў, прапанавала заключыць новы дагавор на ўмовах аднаўлення выплаты даніны і кантрыбуцыі. Неўзабаве Кіеў упершыню ў сваёй гісторыі прымаў паслоў імператара. У іх прысутнасці князь Ігар прыносіў клятву ў вернасці перад ідалам Перуна ў Кіеве. Дагавор ствараў спрыяльныя ўмовы для развіцця руска-візантыйскіх гандлёвых адносін, аднак утрымліваў патрабаванні да Русі не трымаць свае ўмацаванні на Чорным моры і аказваць ваенную дапамогу Візантыі. У гісторыі старажытнарускай дыпламатыі дагаворы 912 г. і 944 г. былі значнымі фактамі: паганская Русь прызнавалася Візантыяй роўнай па працэдуры вядзення перамоў і афармленні міжнародных пагадненняў.
Разгром Хазарскага каганата і ваенныя паходы Святаслава. Барацьба за гегемонію на Балканах. Рускія гандлёвыя караваны нярэдка падвяргаліся нападу хазар, якія кантралявалі гандаль па Волзе і Каспіі. У 965 г. сын Ігара Святаслаў пайшоў на хазар, узяў і цалкам разбурыў абедзве іх сталіцы – г. Іціль на Волзе і крэпасць Саркел (Белую Вежу) на Доне. Пасля гэтых перамог Хазарскі каганат спыніў існаванне, а гандлёвыя шляхі на ўсход былі вольныя для рускіх купцоў. Святаслаў працягваў палітыку бацькі, і пры ім барацьба з Візантыяй прыняла грандыёзныя памеры. Князь мала бываў у Кіеве, правёў кароткае жыццё ў пастаянных паходах і загінуў на чужыне. Святаслаў ваяваў паміж Акой і Донам, пакараючы вяцічаў, затым на Волзе разграміў Хазарскі каганат, у Балгарыі, у Радопскіх гарах і на Дунаі. У нізоўі Дуная, у горад Праславец, ён хацеў нават перанесці сваю сталіцу. Праславец ляжаў на важным гандлёвым шляху ў Канстанцінопаль, таму Святаслаў і называў гэта месца цэнтрам сваёй зямлі.
Такім чынам Святаслаў стаў пагражаць і самой Візантыі, з якой ён першапачаткова меў саюзніцкія адносіны, але яна імкнулася адціснуць Русь ад чарнаморскіх берагоў. Заключаючы саюз з падпарадкаваным балгарскім царом Барысам II, Святаслаў пачаў вайну з Візантыяй, але быў вымушаны заключыць з візантыйскім імператарам дагавор (971), па ўмовах якога Русь давала абавязацельства не рабіць паходаў на Візантыю і Балгарыю. Візантыя са свайго боку абавязвалася не ваяваць з Балгарыяй і не падбухторваць печанегаў да паходаў супраць Русі, выпусціць караблі Святаслава з вусця Дуная. Аднак на дняпроўскіх парогах печанегі напалі на дружыну Святаслава. Саслабленае і малалікае войска было перабіта. Загінуў і Святаслаў, а печанежскі хан Кура зрабіў з яго чэрапа чашу для піру, аздобіўшы яе золатам. Напад печанегаў адбыўся не без удзелу Візантыі, аднак у смерці Святаслава, ваяўнічага язычніка, былі зацікаўлены і кіеўскія хрысціяне, якія баяліся помсты за няўдачы Святаслава на Балканах.
Пры сыне Святаслава, князю Уладзіміры, адносіны з Візантыяй уступілі ў новы этап і былі звязаны з прыняццем Руссю хрысціянства.
Прыняцце хрысціянства. Рэлігійная палітыка рускіх князёў. Рэлігійны светапогляд складаў аснову грамадскага жыцця ўсходніх славян, таму паганства, як вера продкаў, ушаноўвалася і да другой паловы Х ст. мела статус дзяржаўнай ідэалогіі. Паступовае замацаванне ў якасці галоўнага бога Перуна – бога вайны – адпавядала ваенна-захопніцкай сутнасці дзяржаўнага жыцця ў часы кіеўскіх князёў Алега, Ігара і Святаслава. Аднак паступова выявілася неабходнасць пераходу да монатэізму – адзінабожжа як асновы ідэйна-палітычнай арганізацыі грамадства з наступным прыняццем хрысціянства, што вызначалася сацыяльна-палітычным развіццём старажытнарускага грамадства. З падпарадкаваннем племянных саюзаў Кіеву і ліквідацыяй іх аўтаноміі складвалася структура адзінай дзяржавы з адной кіруючай дынастыяй. Таму ранейшыя паганскія культы, якія насілі разрознены характар і разбіваліся на шэраг мясцовых абрадаў, сталі непрыдатныя, паколькі маглі быць выкарыстаны ў сепаратысцкіх мэтах. Не выпадкова валхвы, як захавальнікі архаічных традыцый, неаднаразова ўзначальвалі народныя рухі, накіраваныя супраць Кіева.
Рэформа паганства Уладзіміра Святаславіча. Для ўмацавання палітычнага адзінства Русі князь Уладзімір Святаславіч у першыя гады свайго княжання распачаў спробу аб’яднаць мясцовыя рэлігійныя культы і на іх аснове стварыць агульны паганскі пантэон. Ён паставіў, паводле летапісу, на ўзгорку недалёка ад свайго двара ў Кіеве драўляныя ідалы (куміры) шасці найбольш шанаваных славянскіх багоў на чале з Перуном – Дажбога, Хорса, Стрыбога, Семаргла і Макошы. Тым самым Уладзімір спрабаваў зрабіць шматбожжа з культам Перуна як галоўнага бога дзяржаўнай рэлігіяй, а Кіеў пераўтварыць у агульнадзяржаўны рэлігійны і ідэалагічны цэнтр. Аднак спроба князя не ўвянчалася поспехам.
Прычына і перадумовы прыняцця хрысціянства. Разам з тым да пачатку 980-х гадоў хрысціянства ўжо было вядома на Русі. Першыя хрысціянскія абшчыны з’явіліся тут у 60-х гг. IX ст., тады ж на Русь былі накіраваны грэчаскія святары і прапаведнікі. У Кіеве функцыянавала царква св. Іллі. У 955 г., здзейсніўшы паездку ў Царград, хрысцілася кіеўская княгіня Вольга; услед за ёй прыняла хрысціянства частка рускай знаці, дружына і слугі. Сын Вольгі, князь Святаслаў, адмаўляўся хрысціцца, спасылаючыся на тое, што з яго будзе кпіць дружына. У той жа час працяглае знаходжанне Святаслава ў Балгарыі, дзе ўжо існавала разнастайная хрысціянская літаратура на славянскай мове, павінна было аб’ектыўна ўзмацніць распаўсюджванне хрысціянства ў дружынным асяроддзі. Большасць гісторыкаў лічыць, што Русь у гэты час не прымала хрысціянства ў агульнадзяржаўным маштабе з-за таго, што гэта магло пацягнуць за сабой васальную залежнасць ад Візантыі. Аднак сам факт прыняцця хрысціянства Кіеўскай Руссю быў звязаны з абставінамі яе зацікаўленасці ва ўмацаванні палітычных адносін з Візантыяй.
У 988 г. візантыйскі імператар Васіль II звярнуўся да Уладзіміра Святаславіча па дапамогу ў суцяшэнні бунту ў Малой Азіі. За гэта Уладзімір запатрабаваў выдаць за яго сястру імператара Ганну, што мела на ўвазе прыняцце хрысціянства кіеўскім князем. Гэты шлюб, несумненна, уздымаў міжнародны аўтарытэт Русі. Пагадненне было дасягнута, і шасцітысячны рускі атрад прыняў удзел у разгроме мяцяжу. Аднак імператар парушыў абяцанне. Тады Уладзімір захапіў цэнтр крымскіх уладанняў Візантыі – Корсунь (Херсанес). Пасля гэтых падзей, якія дэманстравалі ваенна-палітычную сілу Русі, Уладзімір разам з дружынай прыняў хрышчэнне і ўступіў у шлюб з візантыйскай прынцэсай. Вярнуўшыся дадому, ён хрысціў кіяўлян, і новая рэлігія стала распаўсюджвацца па ўсёй Русі. Уводзілася яна як мірным, так і гвалтоўным шляхам. Разбураліся паганскія ідалы, для хрышчэння жыхароў заганялі ў раку, “акі стадо”, гарады, жыхары якіх не жадалі прыняць новую веру, як напрыклад Ноўгарад, падвяргаліся бязлітаснаму рабаванню.
Наступствы прыняцця хрысціянства, яго роля ў грамадска-палітычным і сацыякультурным жыцці. Прыняцце хрысціянства азначала змену ўсяго жыццёвага ўкладу. Новая вера патрабавала захавання строгіх абмежаванняў і маральных прынцыпаў. Таму хрысціянства замацавалася далёка не адразу. Праваслаўнай царкве прыйшлося весці працяглую барацьбу з дахрысціянскімі вераваннямі. Аднак паганская свядомасць народа была настолькі глыбокай і магутнай, што хрысціянства ўспрыняло многія яе рысы. Старажытнаславянскія паганскія святы былі прымеркаваны да хрысціянскіх, многія святыя ўспрынялі ранейшыя паганскія “функцыі”. Політэізм зліўся з хрысціянскім монатэізмам. У выніку паўстаў сінкрэтызм – злучэнне разнародных верапавучальных і культавых палажэнняў у працэсе ўзаемаўплыву рэлігій у іх гістарычным развіцці. У той жа час паганства працягвала існаваць як самастойная сацыяльная з’ява, неаднаразова выяўляючы сябе як ідэйны сцяг у барацьбе з хрысціянскай дзяржавай і яе інстытутамі.
Хрышчэнне Русі стварала аснову для аб’яднання старажытнарускага грамадства, для фарміравання адзінага народа на аснове агульных духоўных і маральных прынцыпаў, спрыяла знікненню племянной варожасці, замацаванню ў агульнадзяржаўным маштабе тэрмінаў “Русь”, “Руская зямля”, “русічы”, “русіны“. Русь далучылася да хрысціянскага свету і яго культурных каштоўнасцей, да спадчыны антычнай цывілізацыі. Умацавалася міжнароднае становішча Русі. У канцы X – пачатку XI стст. пасольства рымскага папы пабывала ў Кіеве, а рускія амбасады былі прыняты ў Рыме. У той жа час хрысціянства было ўспрынята ва ўсходнім, візантыйскім варыянце, які пазней атрымаў назву праваслаўя, г.зн. “правільнай веры”. У гістарычнай перспектыве гэта прывяло да ўзнікнення процілеглых тэндэнцый – палітычнаму і культурнаму адчужэнню Русі ад лацінскай Еўропы, да зацвярджэння іншай мадэлі развіцця.
Распаўсюджванне хрысціянства ў Кіеўскай Русі насіла характар дзяржаўнага мерапрыемства. Таму царкоўныя інстытуты аказаліся ў цеснай сувязі з велікакняскай уладай і іншымі палітычнымі структурамі і шмат у чым спрыялі станаўленню і развіццю дзяржаўнасці. Усе першыя епіскапы, святары і манахі на Русі былі з грэкаў. Новая царква была абвешчана састаўной часткай Канстанцінопальскай патрыярхіі і арганізавана на ўзор грэчаскай. У Кіеве, а затым у Ноўгарадзе былі заснаваны мітрапаліцкія кафедры, падпарадкаваныя Канстанцінопалю. Мітрапалітаў патрыярх прызначаў сам, часам нават не пытаючыся кіеўскага князя. За ўвесь час існавання Кіеўскага княства мітрапалітамі толькі двойчы бывалі рускія епіскапы – абодва разы ў моманты канфліктаў Кіева з Візантыяй. У іншых гарадах былі пастаўлены падначаленыя мітрапаліту епіскапы. У епархіях будаваліся цэрквы і манастыры, якія атрымлівалі княжацкія або баярскія зямельныя падараванні. На гэтыя землі манастыры прымалі “странников”, адпушчаных халопаў, ізгояў, збяднелых купцоў і рамеснікаў. Яны склалі ў старажытнарускім грамадстве асаблівую групу “царкоўных людзей”.
Князі давалі царкве значныя правы (судовыя, маёмасныя і інш.). Кіраванне і суд на царкоўных і манастырскіх землях ажыццяўляліся на падставе адмысловага зборніка законаў – Намаканона, або Кормчае кнігі. Самі князі былі заснавальнікамі шматлікіх манастыроў і цэркваў. Так, Уладзімір пасля хрышчэння Русі заснаваў у Кіеве царкву Багародзіцы, на ўтрыманне якой вылучыў дзясятую частку сваіх даходаў, таму царква і атрымала назву Дзесяціннай. Царква спрабавала ўплываць на палітычнае жыццё, але гэта рэдка прыводзіла да поспеху. Наадварот, князі карысталіся сваёй сілай і не раз выганялі непажаданых ім епіскапаў. Паказальна, што першымі святымі на Русі сталі не клірыкі і не манахі, а князі Барыс і Глеб, забітыя падчас усобіц.
Дзяржаўна-палітычная гісторыя ўсходніх славян у канцы Х – першай трэці ХІІ стст. Узрастанне цэнтрабежных тэндэнцый.
XI стагоддзе стала важнай мяжой у палітычным развіцці старажытнарускай дзяржавы. У гэты час ствараюцца ўмовы для больш глыбокага адасаблення абласцей, якія гістарычна сфарміраваліся на падставе мясцовай палітычнай традыцыі, што раней выявілася ў існаванні племянных саюзаў (княжэнняў). У старажытных усходнеславянскіх палітычных цэнтрах (Ноўгарад, Полацк, Смаленск, Чарнігаў і інш.) з’явіліся буйныя князі-землеўладальнікі, часам больш багатыя, чым кіеўскія. Рост гарадоў і феадальных вотчынных уладанняў на месцах прадвесціў пачатак палітычнага драблення, а пастаянныя дынастычныя прэтэнзіі князёў, прадстаўнікоў дынастыі Рурыкавічаў, стымулявалі гэты працэс.
Барацьба за ўладу паміж Святаславічамі. Міжусобная барацьба за кіеўскі стол адбывалася і раней, але да драблення Русі не прыводзіла. Яна пачалася неўзабаве пасля смерці князя Святаслава Ігаравіча. Сыходзячы ваяваць на Балканы, ён ажыццявіў своеасаблівую адміністратыўную рэформу: пакінуў вялікае княжанне старэйшаму сыну Яраполку, у драўлянскай зямлі княжыў Алег, а ў Ноўгарадзе – Уладзімір. У 977 г. па намове ваяводы Свенельда, пасварыўшыся з Алегам, Яраполк з войскам пайшоў на драўлян, у час бітвы загінуў яго брат Алег. Супраць Яраполка, абапіраючыся на варажскую дружыну, у 980 г. выступіў Уладзімір. Разграміўшы войска Яраполка і забіўшы яго самога, Уладзімір стаў адзіным уладаром Русі.
Умацаванне адміністратыўна-палітычнай незалежнасці Ноўгарада і Полацка ў часы Уладзіміра Святаславіча. Аднак у канцы княжання Уладзіміра праяўляюцца першыя прыкметы распаду дзяржавы. Яны выявіліся ў барацьбе паміж Кіевам і Ноўгарадам, у якім раней за ўсіх выявіліся тэндэнцыі да незалежнасці. З самага ўзнікнення Кіеўскай Русі Ноўгарад заняў асаблівае месца ў палітычнай структуры дзяржавы. Па сутнасці кіеўскія князі (ад Алега да Яраслава) з’яўляліся стаўленнікамі Ноўгарада. Магутнай апорай у іх барацьбе за вялікае кіеўскае княжанне з’яўляліся не толькі наёмныя варажскія дружыны, але і наўгародскае апалчэнне. За Ноўгарадам захоўвалася месца другога па значэнні дзяржаўнага цэнтра. Яго прывілеяванае становішча выяўлялася і ў тым, што ў Ноўгарад з другой паловы X ст. кіеўскія князі пасылалі сваіх старэйшых сыноў у якасці намеснікаў.
Іншым цэнтрам сепаратысцкіх тэндэнцый быў Полацк. Рухаючыся з ваеннымі атрадамі з Ноўгарада на Кіеў, паводле “Аповесці мінулых гадоў”, у 980 г. Уладзімір авалодаў Полацкам, сілай узяў у жонкі полацкую князёўну Рагнеду, а князя Рагвалода і яго сыноў забіў. Пасля прыняцця хрысціянства Уладзімір вымушаны быў “распусціць” свой гарэм, адаслаў Рагнеду са сваім сынам Ізяславам спачатку ў Заслаўе (Ізяслаў), а пасля ў Полацк на княжанне. З гэтага часу ў Полацку ўсталявалася адроджаная самастойная княжацкая дынастыя, і “Рагвалодавыя ўнукі”, як называе іх летапісец, увесь наступны час варагавалі з Кіевам.
Непаразуменні геапалітычнага характару мелі месца ў дачыненнях паміж Кіевам і Туравам, дзе атрымаў ад Уладзіміра стол яго прыёмны сын Святаполк, якога называлі сынам двух бацькоў: пасля забойства Яраполка ў 980 г. Уладзімір узяў яго жонку, якая была ўжо цяжарнай і пазней нарадзіла Святаполка. Святаполк узяў шлюб з польскай каралеўнай, з якой у Тураў прыехаў лацінскі місіянер – епіскап Рэйнберн. Супраць Уладзіміра рыхтавалася змова, але была выкрыта, па загадзе Уладзіміра Рэйнберн быў забіты, а Святаполк пасаджаны ў турму ў Кіеве.
Дынастычная барацьба ў пачатку XI ст. Пасля смерці Уладзіміра ў 1015 г. наўстаў дынастычны крызіс. Пачалася крывавая ўсобіца паміж яго сынамі, якія на правах васалаў кіравалі асобнымі часткамі Русі – надзеламі. Першапачаткова Уладзімір увёў 6 надзелаў, цэнтрамі якіх сталі Ноўгарад, Полацк, Тураў, Растоў, Мурам і далёкая Тмутаракань. Паступова іх колькасць расла. З 12 сыноў Уладзіміра велікакняскі стол удалося захапіць Святаполку, які, па словах летапісца, вырашыў “избить братию свою и принять власть русскую один”. За забойства трох сваіх братоў (Барыса, Глеба і Святаслава) ён увайшоў у рускую гісторыю з імем “Акаянны”.
Амаль усе сыны Уладзіміра загінулі ў міжусобнай барацьбе. Але адзін з іх, Яраслаў, у 1017 г. заняў Кіеў, аднак неўзабаве ў 1018 г. быў разбіты на р. Буг польскім каралём Баляславам I, якога з войскамі прывёў Святаполк. Яраслаў уцёк у Ноўгарад. Польскія гарнізоны сталі “чыніць гвалт” у рускіх гарадах, і насельніцтва, узяўшыся за зброю, выгнала палякаў. У Кіеве застаўся Святаполк. Сабраўшы ў Ноўгарадзе новую раць, Яраслаў у 1019 г. зноў пайшоў на Святаполка. Супернікі сустрэліся на рацэ Альце, дзе Святаполк быў разбіты.
Яраслаў стаў вялікім князем, аднак ўсобіца не скончылася. У Яраслава быў яшчэ адзін брат – Мсціслаў, які княжыў у Тмутаракані. У 1024 г., калі Яраслаў быў у Ноўгарадзе, Мсціслаў прыйшоў да Кіева, але “не приняли его киевляне”. Паміж імі пачалася вайна, асноўная бітва адбылася ў 1024 г. ля г. Ліствен, у ёй перамог Мсціслаў, які прапанаваў мір з умовай падзяліць дзяржаву па Дняпры. Яраслаў адмовіўся і два гады сядзеў у Ноўгарадзе – “и не решился Ярослав идти в Киев, пока не помирились”. У 1026 г. Яраслаў з вялікім войскам прыйшоў у Кіеў і ля Гарадца заключыў дамову з Мсціславам: правабярэжжа з Кіевам заставалася Яраславу, а левабярэжная частка дзяржавы з Чарнігавам адыходзіла Мсціславу. Да 1036 г., калі памёр Мсціслаў, на месцы Кіеўскай Русі фактычна існавалі дзве дзяржавы. Толькі ў 1036 г. пасля смерці Мсціслава Яраслаў, празваны Мудрым, зноў змог усталяваць адзінаўладдзе на Русі. Аднак “в тот же год посадил Ярослав брата своего Судислава в темницу во Пскове”.
Сітуацыя для Яраслава ўскладнялася тым, што полацкі князь Брачыслаў вырашыў скарыстацца момантам і ў 1021 г. захапіў Ноўгарад, “захватив новгородцев и имущество их”. У час яго вяртання з багатай здабычай у Полацк на р. Судамір яго сустрэў Яраслаў і разбіў. Аднак мір, заключаны паміж бакамі, быў выгадным для Полацка, за якім замацоўвалі стратэгічна важныя тэрыторыі – “валокі” паміж Заходняй Дзвіной і Дняпром з гарадамі Віцебск і Усвяты. Паводле некаторых звестак, Брачыслаў нібыта на працягу трох гадоў княжыў у Кіеве разам з Яраславам.
Рэформаванне адміністратыўна-палітычнага ладу Яраславам Мудрым. “Лесвічны лад”. Яраслаў змог на час захаваць адзінства дзяржавы, але толькі шляхам саступак мясцовым цэнтрам. Пераадолець тэндэнцыі да распаду яму не ўдалося. Ён сам вымушаны быў прызнаць гэты распад, перад сваёй смерцю падзяліў тэрыторыі Русі паміж сынамі. На адным з княжых з’ездаў у 1054 г., як паведамляюць “Аповесць мінулых гадоў” і Наўгародскі Першы летапіс, Яраслаў даў сынам ”ряд”, па сутнасці – запавет, які меў палітычны характар. Запавет вызначыў форму дзяржаўнага ладу, пры якім вярхоўная ўлада павінна была належаць групе князёў-сваякоў, звязаных васальнымі адносінамі. Кожны з іх быў поўнаўладным васалам у межах адведзенай яму тэрыторыі і не павінен быў урывацца на тэрыторыю іншага князя, замахваючыся на яго ўладу. Князі абавязаны былі падтрымліваць палітычны саюз. Старэйшы сын Яраслава Ізяслаў паводле “ряда” атрымаў кіеўскі стол, яго павінны былі слухацца ўсе астатнія сыны, як слухаліся Яраслава: “пусть будет он вам вместо меня”.
“Ряд” Яраслава быў заснаваны на тым, што Русь належала ўсяму княскаму роду. Старэйшы князь правіў у галоўным горадзе – Кіеве, а малодшыя сядзелі ў розных па значэнні гарадах. Уладу вялікага князя пераймаў не яго сын, а брат або пляменнік, старэйшы пасля яго ў родзе. Калі ў Кіеве паміраў вялікі князь, то ўсе князі прасоўваліся на адно месца, “узыходзілі лесвіцай” да кіеўскага пасада. Таму такі парадак заняцця княскіх сталоў у Кіеўскай Русі атрымаў назву “лесвічны”. Калі ж хто-небудзь з князёў паміраў, так і не дажыўшы да вялікага княжання, то яго дзеці гублялі права на спадчыну ў княскім родзе і лічыліся “ізгоямі”. Аднак гэтыя правілы звычайна не выконваліся, і княжацкія ўсобіцы за першынство захоплівалі шырокія колы баярства, гараджан і сялян.
Дзяржаўна-палітычнае жыццё ў часы трыумвірата Яраславічаў. Пасля смерці Яраслава Мудрага ў Кіеўскай Русі ўсталяваўся своеасаблівы палітычны лад. Асноўная дзяржаўная тэрыторыя і палітычная ўлада былі падзелены паміж пяццю сынамі Яраслава, кожны з якіх атрымаў асобнае княжанне, а ўсе яны разам пад кіраўніцтвам (“старейшинством”) вялікага князя кіеўскага ўзначальвалі дзяржаву. Калі двое з пяці братоў-Яраславічаў памерлі, уладу засяродзілі ў сваіх руках тры князі – Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад, склаўшы своеасаблівы трыумвірат. Падобная структура ўлады вырашала патрэбы дзяржавы на дадзеным этапе і забяспечвала ўмацаванне апарата ўлады ў розных частках Кіеўскай Русі. Гэтая сістэма, па задумцы Яраслава, павінна была стаць гарантыяй яе ўнутранай цэласнасці. Відавочна, Яраслаў зыходзіў пры гэтым з вопыту ўласнай барацьбы за ўладу з братамі.
Сумеснае кіраванне Яраславічаў (1054 – 1073) давала ім магчымасць кантраляваць усю дзяржаву. Аднак аформленая “рядом” палітычная сістэма ў выглядзе саюза князёў праіснавала нядоўга. Яна распалася з прычыны дынастычнай барацьбы і сацыяльных канфліктаў 60-х – пачатку 70-х гг. XI ст. Акрамя таго, нягледзячы на запавет Яраслава, фактычна не існавала дакладнай іерархіі цэнтральнай улады. Княскі стол перадаваўся і па завяшчанні, і па старшынстве, і па спадчыне ад бацькі да сына. Нярэдка князі сілай захоплівалі пасад. Пачаліся сваркі паміж Яраславічамі. У 60-х гг. нападам на Пскоў і Ноўгарад развязаў міжусобную вайну полацкі князь Усяслаў Брачыславіч; у 70 – 90-х гг. варагавалі, не грэбуючы нічым, дзеці і ўнукі Яраслава. У міжусобных войнах князі прыводзілі на Русь то печанегаў, то палякаў, то наёмныя варажскія дружыны.
Пачатак удзельнага драблення. Унутраны крызіс аслабіў знешняе становішча Кіеўскай Русі, і яна стала аб’ектам пастаянных спусташальных набегаў качэўнікаў-полаўцаў. У гэтых умовах княжацкія ўсобіцы набылі характар усенароднага бедства. Свае адносіны князі паспрабавалі, нарэшце, вырашыць на агульным з’ездзе ў 1097 г. у Любечы, дзе было прынята рашэнне, каб кожны князь “владеет отчиной своей”. Гэта быў новы прынцып узаемаадносін паміж князямі. Руская зямля больш не лічылася валоданнем ўсяго княскага роду, а была сукупнасцю асобных вотчынных уладанняў. Адзінаўладдзе кіеўскіх князёў пала, прызнавалася аўтаномія мясцовых цэнтраў.
Аднак на некаторы час рускім землям удалося захаваць дзяржаўнае адзінства. Гэты перыяд звязаны з княжаннем Уладзіміра Манамаха, які здолеў утаймаваць у 1113 г. паўстанне ў Кіеве, на час засцерагчы Русь ад палавецкіх набегаў і ўтрымліваць вакол Кіева ўдзелы. Такую ж аб’яднальную палітыку вёў і яго сын Мсціслаў. Пасля яго смерці ў 1132 г., які традыцыйна лічыцца пачаткам феадальнай раздробленасці, зноў успыхнулі феадальныя ўсобіцы, якія не спыняліся на працягу ўсяго XII і двух наступных стагоддзяў. У гэтай феадальнай смуце Кіеў пераходзіў з рук у рукі князёў, якія змагаліся за ўладу, і Кіеўская Русь канчаткова страціла палітычнае адзінства. Да другой паловы XII ст. у яе межах склаўся шэраг феадальных дзяржаў, розных па сіле і значэнні.
Барацьба з печанегамі і полаўцамі. Адносіны з качэўнікамі складалі адну з самых складаных задач знешняй палітыкі Кіеўскай Русі. Качавая стыхія выяўляла сябе як пастаянны фактар старажытнарускай гісторыі, выступаючы як актыўная, наступальная, але ў той жа час зменлівая сіла. Барацьба з набегамі качэўнікаў шмат каштавала жыхарам паўднёва-ўсходняй частцы краіны.
Адносіны паміж рускімі князямі і печанегамі. У VIII – IX стст. тэрыторыю летапісных “обраў” (авараў) у прычарнаморскіх стэпах ад Дуная да Дона занялі цюркамоўныя качэўнікі – печанегі. Пад 915 г. “Аповесць мінулых гадоў” паведамляе аб тым, што печанегі ўпершыню прыйшлі на Рускую зямлю і, заключыўшы мір з князем Ігарам, накіраваліся да Дуная. Гэта быў першы руска-печанежскі дагавор. Адносіны Русі з печанегамі праяўляліся і ў войнах, і ў саюзных адносінах. Печанегі былі аб’ектам актыўнай візантыйскай дыпламатыі, якая разглядала качэўнікаў як процівагу Русі. Такую ж дыпламатыю спрабаваў праводзіць Кіеў. Калі ў 920 г. Ігар ваяваў з печанегамі, то ў 944 г. ён “наняў іх” для паходу на Візантыю. Але калі Святаслаў быў з войскамі ў Балгарыі, печанегі аблажылі Кіеў, хоць потым знялі аблогу. Вярнуўшыся з Дуная, Святаслаў “собрал воинов, и прогнал печенегов в степь, и наступил мир”. Магчыма, у адпаведнасці з яго ўмовамі, у наступным паходзе Святаслава на Балгарыю ўдзельнічалі і печанегі, але не ўсе: частка качэўнікаў на чале з ханам Курай была падкуплена Візантыяй, перакрыла вусце Дняпра і знішчыла рускі атрад на чале са Святаславам. На другую палову Х ст. прыпадае час найбольшай актыўнасці печанежскіх ордаў, якія занялі раёны на поўнач ад ракі Рось.
Печанегі як фактар палітычнага жыцця Русі. У канцы X ст. барацьба з качэўнікамі стала надзённай патрэбай Русі. У 890-я гады адбывалася цяжкая для Русі вайна з печанегамі, у якой сам Уладзімір рызыкаваў быць забітым ці патрапіць у палон. Кожны набег полаўцаў прыводзіў да знішчэння вёсак і гаспадаркі, захопу “полону”. Князь Уладзімір Святаславіч абарону Русі здолеў зрабіць не толькі дзяржаўнай, але і агульнанароднай справай. Пры ім адносіны з печанегамі стабілізаваліся. Ён стаў узводзіць абарончыя ўмацаванні – гарады па Дзясне, Асятры, Трубежы, Суле, Стугне. У выніку была пабудавана першая “засечная рыса” на ўсход ад Кіева.
Святаполк, наадварот, быў у саюзе з печанегамі. Яны складалі значную частку яго наёмнай дружыны, але былі разгромлены варажска-наўгародскай раццю Яраслава ў 1019 г. Печанегі ўмешваліся ў дынастычную барацьбу. Улічваючы гэта, Яраслаў у 1032 г. пачаў ставіць гарады па Росі. У выніку была занята тэрыторыя, якая доўгі час лічылася нейтральнай, аддзяляючы рускія межы ад стэпа. Спрабуючы замацавацца на ранейшых межах, печанегі ў 1036 г. распачалі вялікі паход на Кіеў. Сабраўшы наўгародска-варажскае войска і далучыўшы да яго кіеўскія дружыны, Яраслаў разбіў печанегаў. Перамога Яраслава была апошняй буйной бітвай з печанегамі і фактычна вырашыла іх далейшы лёс. Заціснутыя паміж рускімі сіламі і мяжуючымі з новымі качэўнікамі – полаўцамі, печанегі ператварыліся ў пасіўны этнічны элемент. Частка іх растварылася ў полаўцах, частка пайшла на Балканы. Многія печанежскія плямёны падпарадкаваліся Русі і аселі на землях паблізу стэпавага памежжа. Пазней, змяшаўшыся з іншымі качавымі народамі, яны атрымалі назву “чорных клабукоў” і неслі службу па ахове рускіх рубяжоў.
Палавецкая небяспека: цяжкасці і поспехі барацьбы. З сярэдзіны XI ст. найбольш небяспечным праціўнікам Русі сталі цюркскія качэўнікі – полаўцы (кіпчакі, куманы). Яны прыйшлі з-за Волгі ў стэпы Паўночнага Прычарнамор’я і выціснулі печанегаў. Занятая імі шырокая тэрыторыя атрымала ў рускіх летапісах назву “палавецкі стэп”. Адсюль палавецкія орды пачалі ўварванні ў прылеглыя да стэпаў паўднёварускія воласці – Кіеўскую, Пераяслаўскую, Чарнігава-Северскую. У “Аповесці мінулых гадоў” полаўцы ўпершыню згаданыя пад 1054 г. На чале з ханам Болушам яны прыйшлі на Русь, Усевалад Яраславіч заключыў мір з імі, “и возвратились половцы назад, откуда пришли”. Аднак, нягледзячы на заключанае пагадненне, у 1061 г. яны ўпершыню “повоевали” Русь, разбіўшы войскі Усевалада. Поўнае паражэнне ад полаўцаў пацярпелі браты-Яраславічы – Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад, якія збеглі з поля бою каля ракі Альта ў 1068 г. Аднак у гэтым жа годзе Святаслаў з трохтысячным войскам разбіў дванаццацітысячную раць полаўцаў ля Сноўска (пад Чарнігавам) і захапіў у палон хана Шарукана. Набегі полаўцаў на рускія землі былі частыя і спусташальныя.
Бяспека Русі патрабавала ўключэння палавецкага стэпу ў васальную залежнасць, што ўскладнялася пастаяннымі дынастычнымі канфліктамі князёў і тым, што сярод полаўцаў не было трывалага адзінства: палавецкія ханы часта дэманстравалі няўзгодненасць, варагавалі паміж сабой, заключаючы часовыя саюзы з рускімі князямі. Абражаны палавецкімі пасламі, неаднаразова разбіты ў бітвах, кіеўскі князь Святаполк у 1094 г. змог заключыць з полаўцамі мір, узяўшы ў жонкі дачку хана Тугаркана. Аднак гэта не абараніла ад страшэннага пагрому, які быў учынены полаўцамі Кіеву і ваколіцам, у тым ліку Кіева-Пячэрскаму манастыру, у 1096 г. Паступова з другой паловы 1090-х гг. палітыка Русі ў адносінах да стэпу стала больш складанай і больш гнуткай. Яе звязваюць з дзейнасцю пераяслаўскага, а затым і вялікага кіеўскага князя Уладзіміра Манамаха. Яго палітыка сістэматычнага і актыўнага наступу на полаўцаў была адобрана на Далобскім з’ездзе князёў у 1103 г.
Тактыка, прапанаваная Манамахам, заключалася ў тым, каб перанесці вайну з полаўцамі на стэпавыя лагеры полаўцаў, не чакаючы іх набегаў на Русь. Барацьба Манамаха з полаўцамі была для яго непазбежнай, паколькі ён валодаў памежным са стэпам Пераяслаўскім княствам, але ў той жа час князь здолеў ператварыць яе ў агульную справу, якая аб’ядноўвае Русь. Для арганізацыі сумесных паходаў “на поганых” ён не шкадаваў сіл; такія паходы рабіліся ў 1103, 1109, 1110, 1111 гг. Яны прынеслі Манамаху славу народнага героя і пераможцы, схілілі на яго бок кіеўскае баярства і ў канчатковым выніку спрыялі яго сцвярджэнню на велікакняскай пасадзе. Акрамя таго, барацьба з палавецкай небяспекай аб’ядноўвала і кансалідавала Русь, садзейнічала пераадоленню ўнутраных супярэчнасцей.
З другой трэці XII ст. сепаратысцкія тэндэнцыі сталі вызначальнымі як ва ўнутрыпалітычным развіцці рускіх зямель, так і ў адносінах са стэпам. Агульныя паходы супраць полаўцаў становяцца рэдкасцю. Полаўцы сталі актыўнымі ўдзельнікамі міжусобнай барацьбы ўдзельных князёў, якія звярталіся да іх па ваенную дапамогу, нацкоўвалі іх на сваіх ворагаў, дзеля часовага саюза жаніліся з ханскімі дочкамі. Сяброўствам з палавецкімі ханамі асабліва праславіўся стрыечны брат Уладзіміра Манамаха Алег, трапна названы сучаснікамі “Гарыславічам”. Гэтыя абставіны аб’ектыўна вялі да ўзмацнення палавецкіх ханаў. Амаль двухвекавая барацьба Русі з полаўцамі мае сваё значэнне ў еўрапейскай гісторыі, адзначыў В.В. Ключэўскі. У той час як Заходняя Еўропа крыжовымі паходамі распачала наступальную барацьбу на азіяцкі Усход, Русь сваёй барацьбой са стэпам прыкрывала левы фланг еўрапейскага наступу.
Сацыяльныя канфлікты і развіццё старажытнарускага заканадаўства. У 1015 г. памёр вялікі кіеўскі князь Уладзімір Святаславіч. Да гэтага часу Кіеўская Русь пераўтварылася ў адну з наймацнейшых дзяржаў Усходняй Еўропы. Выразна пазначыліся яе знешнія межы, вызначыліся адносіны з суседзямі. У XI ст. хутка расла і ўмацоўвалася феадальная вотчына, памнажаліся гарады, ускладнялася грамадскае жыццё, пануючай тэндэнцыяй станавіліся феадальныя адносіны, якія паступова ўмацоўваліся і абумоўлівалі сацыяльна-эканамічныя і грамадска-палітычныя адносіны.
Аднак унутранае адзінства старажытнарускай дзяржавы не было трывалым. Яшчэ пры жыцці Уладзіміра ад Кіева паспрабаваў “отложиться” Ноўгарад, дзе на правах васала княжыў яго старэйшы сын Яраслаў. Рыхтуючыся да вайны з бацькам, Яраслаў наняў “за морам” варажскую дружыну. Атрымаўшы звесткі пра тое, што стары князь памёр, а паміж братамі, якія кіравалі асобнымі часткамі Русі, пачалася крывавая барацьба за кіеўскі стол, ён паспяшаўся ў яе ўмяшацца. Забіўшы сваіх трох названых братоў – князёў Барыса, Глеба і Святаслава, уладу ў Кіеве захапіў пасынак Уладзіміра – Святаполк, які за забойства братоў атрымаў мянушку Акаянны. Супраць яго на правах старэйшага сына вырашыў выступіць Яраслаў, які меў патрэбу моцнай ваеннай дапамогі ад наўгародцаў для маючай адбыцца барацьбы. Аднак наёмнікі-варагі Яраслава ў час знаходжання ў Ноўгарадзе сваімі паводзінамі справакавалі крывавую сутычку з наўгародцамі, “новгородцы восстали и перебили варягов”. Яраслаў у рэшце рэшт быў вымушаны ісці на замірэнне з наўгародцамі, сабраў пры іх падтрымцы вялікую вайсковую сілу, паводле летапіса, у 40 000 ваяроў. Гэтыя падзеі, паводле існуючага меркавання, сталі падставай для выдання ў 1015 г. Яраславам “Рускай праўды”, якая абараняла княскіх людзей – “русь”. Аднак верагодна, што гэты знакаміты кодэкс быў выдадзены пасля заваёвы кіеўскага стала Яраславам, які шчодра ўзнагародзіў удзельнікаў паходу, “даўшы ім Праўду і ўстаў”. Існуюць і іншыя падыходы да вызначэння даты выдання Яраславам “Рускай праўды”.
“Руская праўда”, ці “Праўда Яраслава”, – першы агульнарускі заканадаўчы помнік. Даследчыкі адносяць да яе першыя 17 артыкулаў Кароткай рэдакцыі “Рускай праўды”. Статут Яраслава рэгуляваў адносіны паміж наўгародцамі і варагамі і як бы дзяліў насельніцтва Ноўгарада на дзве часткі: да адной былі аднесены ўсе гараджане ад баярына да ізгоя; да другой – чужаземцы-варагі. У старажытнай частцы “Рускай праўды” яшчэ прыкметныя перажыткі родавых звычаяў. Так, у ёй усталёўвалася права кроўнай помсты за смерць абшчыннікаў, хоць круг мсціўцаў абмяжоўваўся бліжэйшымі сваякамі. Абмежаванне абшчыннага народнага суда адбывалася адначасова з развіццём княжацкага суда. Спачатку княжацкі суд распаўсюджваўся не на ўсё насельніцтва, а толькі на пэўныя яго катэгорыі, якіх брала пад сваю абарону княжацкая ўлада: баяры, “княжьи мужи”, тысяцкія, соцкія, дзясяцкія, грыдзі, мечнікі, купцы. Гэтыя прадстаўнікі маёмасных слаёў бачылі ў княжацкай уладзе палітычную апору.
Аб’ектыўна “Руская праўда” не была першым рускім законам. Найменне яе (“Найстаражытная”) носіць умоўны характар. Шэраг прававых нормаў, уключаных у яе, узнік значна раней, у IX – X стст., а можа быць і ў VIII ст. Да яе існаваў “Закон Рускі”, які згадваецца ў дагаворах Русі з Візантыяй X ст. Не маглі не аказаць уплыў на заканадаўства Яраслава “ўставы” і “ўрокі” Вольгі, якія ўзніклі пасля паўстання ў драўлянскай зямлі ў 945 г. і трактавалі формы панавання князёў у Кіеўскай Русі (суд, спагнанне павіннасцей і інш.). Сістэма вір (штрафаў), якая зафіксавана ў Статуце Яраслава, узыходзіць да ўставы Уладзіміра аб вірах, аб якім паведамляе летапіс пад 996 г.
Далейшае “окняжение” абшчынных зямель, абкладанне данінай і падпарадкаванне насельніцтва княжацкаму суду выклікала абвастрэнне грамадскіх адносін і адкрытыя канфлікты. Сацыяльная барацьба звычайна актывізавалася ў галодныя, неўраджайныя гады. Так адбылося ў 1024 г. у Суздальскай зямлі. Паводле летапісу, у гэтым годзе “был мятеж великий и голод по всей той стране”. Мяцеж заключаўся ў тым, што “восстали волхвы” і “избивали старшую чадь”. На падаўленне паўстання спешна прыбыў Яраслаў з дружынай. Верагодна, падавіўшы яго, Яраслаў, разважаючы аб тым, як прадухіліць “разбоі” ў далейшым, распрацаваў дадатак да сваёй “Праўды” – “покон вирный”, г.зн. закон аб зборы штрафаў (вір), дзе рэгламентаваліся правы вірнікаў і абмяжоўвалася іх свавольства.
У 1068 г. адбылося паўстанне ў Кіеве. Падставай з’явілася паражэнне рускіх князёў ад полаўцаў на рацэ Альце, калі кіеўскі князь Ізяслаў Яраславіч збег з поля бою. Абураныя кіяўляне ўварваліся ў палац, захапілі і падзялілі княжацкую казну, разграмілі двары знаці. Ізяслаў вымушаны быў пакінуць Кіеў, а на кіеўскі стол, па рашэнні веча, быў пасаджаны полацкі князь Усяслаў Брачыславіч. Праз сем месяцаў Ізяслаў, які хаваўся ў польскага караля Баляслава II, вярнуўся і з яго дапамогай аднавіў сваю ўладу.
У 60 – 70-х гг. ХІ ст. хваляванні адбываліся і ў іншых рускіх землях. Усе яны былі інспіраваны валхвамі, якія агітавалі за старую веру і выкрывалі злоўжыванні прадстаўнікоў маёмасных класаў. У 1071 г. у час неўраджаю ў Растоўскай зямлі “явились два волхва из Ярославля. И пришли на Белоозеро, и было с ними людей 300”. Узбунтаваныя сяляне пачалі граміць свірны і засекі заможных людзей, якія хавалі харчовыя запасы. Мяцеж быў падаўлены дзякуючы асабістай храбрасці ваяводы Яна Вышаціча, які якраз у гэты час збіраў даніну ў Растоўскай зямлі. Актыўнасць валхвоў праявілася ў зямлі Чудскай і ў Ноўгарадзе, у якім “разделились люди надвое: князь Глеб и дружина его пошли и стали около епископа, а люди все пошли к волхву. И началась смута великая между ними”. Бунтавалі смерды вакол самога Кіева, адмаўляліся плаціць даніну жыхары Смаленскай зямлі. Народ паўсюдна падтрымліваў валхвоў і ішоў за імі, забіваючы хрысціянскіх святароў і прадстаўнікоў феадальнага саслоўя, знішчаючы іх маёмасць, руйнуючы межавыя знакі і стаўбы як сімвал несправядлівага новага ладу. Спробы вяртання да паганства былі актам роспачы перад стыхійнымі бедствамі і свавольствам улады.
Хутчэй за ўсё, менавіта ў гэты перыяд была складзена “Праўда Яраславічаў”, якая захавалася ў складзе Прастраннай рэдакцыі “Рускай праўды”. Заканадаўства братоў-Яраславічаў (Ізяслаў, Святаслаў, Усевалад) узнікла ў выніку вострых сутыкненняў грамадскіх інтарэсаў і павінна было прадухіліць іх у будучыні. “Праўда Яраславічаў” была, верагодна, створана ў 1072 г. у час Вышгародскага з’езда. Новы закон абараняў жыццё княскіх адміністратараў, баяраў, ахоўваў недатыкальнасць іх маёмасці. Суровыя пакаранні ўсталёўваліся за разбой, падпал, калецтва, крадзяжы, парушэнне межавых знакаў. Пад аховай закона знаходзіліся і ніжэйшыя адміністрацыйныя пасады вотчын, якія ў асноўным паходзілі з халопаў: старасты сельскія (якія стаялі на чале сельскага насельніцтва вотчын) і “ратайныя” (загадвалі вотчыннай раллёй). Заканадаўства Яраславічаў дыферэнцыравана ставілася да ацэнкі жыцця не толькі прадстаўнікоў пануючага класа, але і залежнага насельніцтва.
Штуршком да далейшай распрацоўкі прававых нормаў паслужыла народнае паўстанне, якое ўспыхнула ў Кіеве ў 1113 г. пасля смерці князя Святаполка Ізяславіча. Прычынай паўстання з’явілася фінансавая дзейнасць памерлага “срэбралюбнага” князя. Святаполк выкарыстоўваў любыя сродкі для папаўнення казны. Ён вынаходзіў новыя падаткі, адбіраў скарбы ў манастыроў, увёў манаполію на соль, займаўся ліхвярствам, яўрэі-ліхвяры актыўна ўзбагачаліся за кошт высокіх працэнтаў за пазыкі – рэзі (резы), якія прыводзілі да масавага закабалення радовічаў. Паўстанне бушавала ў Кіеве 4 дні. Былі разгромленыя двары буйных баяраў і ліхвяроў, якія карысталіся пры Святаполку значнымі льготамі. У разгар паўстання па рашэнні веча на княжанне быў запрошаны ўнук Яраслава Мудрага Уладзімір Манамах.
На чале моцнай дружыны Манамах увайшоў у Кіеў. Адным з яго мерапрыемстваў, накіраваных на ліквідацыю хваляванняў, было выданне спецыяльнага статута. Да нас ён дайшоў у складзе падрабязнай рэдакцыі “Рускай праўды”. Адказам на патрабаванні разгневаных кіяўлян стаў “Устав Володимир Всеволодич”, які палягчаў становішча гарадскіх нізоў, у тым ліку закупаў, якія трапілі ў даўгавую кабалу і знаходзіліся ў часовай залежнасці ад багатых ліхвяроў і баяр. Значна былі зніжаны працэнты за ўзятыя пазыкі, а тэрмін іх выплаты абмяжоўваўся трыма гадамі. Статут Уладзіміра Манамаха абгрунтавана называюць законам аб закупах. Дзеянні Манамаха дасягнулі мэты, на некаторы час быў усталяваны сацыяльны спакой.
Такім чынам, на працягу ХІ – пачатку ХІІ стст. у Кіеўскай Русі ў сацыяльна-эканамічным жыцці развіваліся і замацоўваліся феадальныя адносіны, у выніку сацыяльнай дыферэнцыяцыі ўскладнялася сацыяльная структура насельніцтва, што непазбежна прыводзіла да шматлікіх сацыяльных канфліктаў. Дзяржаўна-прававая дзейнасць кіеўскіх князёў была рэакцыяй на абвастрэнне сацыяльных адносін паміж прадстаўнікамі пануючага феадальнага класа і падпарадкаванага залежнага сялянскага насельніцтва і гараджан. Яна была накіравана на забеспячэнне палітычнай стабільнасці ў дзяржаве, асабістай недатыкальнасці для прадстаўнікоў феадальнага саслоўя, аховы зямельнай уласнасці і маёмасці феадалаў.