Абшчына, мір, верв, задруга – форма аб’яднання людзей, заснаваная на агульным валоданні зямлёй, на суседскіх, а не на кроўнароднасных сувязях. Верв складала тэрытарыяльную адзінку, якая кіравалася агульным сходам (веча) і выбарнымі старэйшынамі. Мноства такіх абшчын складалі воласць. Мір – аб’яднанне некалькіх родавых калектываў (з XII ст. – зборная назва сялянскай сельскай абшчыны).
Аварскі каганат – прымітыўная дзяржава, племянны саюз авараў, які ўзнік у 60-х гг. VI ст. у Паноніі, на Дунаі, пад уладай хана Баяна. Ажыццяўляў актыўную ваенную экспансію ў суседнія землі. Існаваў за кошт рабавання падуладных народаў і кантролю над гандлёвымі шляхамі. З канца VI ст. вёў спусташальныя напады на Візантыю. У 626 г. авары паспрабавалі захапіць Канстанцінопаль, але былі ўшчэнт разбітыя. Паражэнне з’явілася сігналам для паўстання заваяваных народаў. У 30-х гг. VII ст. ад аварскага панавання вызваліліся славяне. Аднак каганат як палітычнае аб’яднанне працягваў існаваць да канца VIII ст., калі распаўся пад ударамі франкаў.
Авары, обры – племянны саюз качавых (галоўным чынам цюркамоўных) плямён, згаданы ў крыніцах з сярэдзіны V ст. У сярэдзіне VI ст. яны ўварваліся ў стэпы Заходняга Прыкаспія, пазней з’явіліся ва Усходняй Еўропе. У этнічных адносінах склад аварскай арды ўключаў мангольскія і фіна-ўгорскія плямёны. Авары пакарылі балгараў і замацаваліся на Дунаі, уступіўшы ў саюзныя адносіны з Візантыяй, дзе ў 558 г. было прынята аварскае пасольства. Па намове Візантыі авары здзяйснялі рабаўніцкія напады на суседнія германскія і славянскія плямёны, збіраючы з іх даніну. Удалыя войны ўзмацнялі племянны саюз, у які ўвайшлі і заваяваныя плямёны. Пад аварскім ярмом апынуўся і анцкі саюз славянскіх плямёнаў у Прыкарпацці (дулебы, харваты, маравы). Паданне аб валадарстве авараў (у славянскіх мовах “обраў”) у часы “Іраклія цара” (візантыйскага імператара, валадарыў у 610–641 гг.) захавалася ў “Аповесці мінулых гадоў”.
Анімізм – вера ў існаванне душы і духаў, вера ў адухаўлёнасць з’яў навакольнага асяроддзя.
Анты – назва усходнеславянскіх плямёнаў, якая сустракаецца ў візантыйскіх пісьменнікаў Пракопія Кесарыйскага, Маўрыкія, гоцкага гісторыка Іардана і інш. (IV – пачатак VII стст.). Вобласць рассялення – лесастэп ад Карпат да Паўночнага Донца. Анты займаліся земляробствам і жывёлагадоўляй, ведалі апрацоўку жалеза, ганчарнае, ювелірнае рамяство, ткацтва, вялі гандаль з Рымскай імперыяй. Грамадская структура была заснавана на сельскай абшчыне, дзе шырока выкарыстоўвалася праца рабоў. У III–IV стст. у антаў пачаўся працэс складвання дзяржавы, які не атрымаў завяршэння. Крыніцы згадваюць імёны анцкіх князёў (“рэксаў”) – Боз, Ардагаст, Кувер, Пірагост. Анты мелі моцную ваенную арганізацыю і ў IV ст. вялі ўпартую барацьбу з гоцкай дзяржавай Германарыха і Візантыяй, а ў VI ст. – з аварамі, увайшлі ў склад Аварскага каганата. З VII ст. не згадваюцца ў крыніцах.
“Аповесць мінулых гадоў” – агульнарускі летапісны звод, складзены ў Кіеве ў 1113 г. манахам Кіева-Пячэрскага манастыра Нестарам і вядомы ў складзе Лаўрэнцьеўскага (1377 г.) і Іпацьеўскага (канец 1420-х гг.) летапісаў. Найважнейшай задачай сваёй працы Нестар лічыў высвятленне таго, “откуда есть пошла Русская земля, кто в Киеве первым княжити и как возникла Руская земля”. Пры гэтым асаблівую ўвагу Нестар надаў прапагандзе адзінства княскага дома Рурыкавічаў. Пасля ўзвядзення на кіеўскі стол Уладзіміра Манамаха (1113) летапіс дапоўніў і перапрацаваў ігумен Міхайлаўскага Выдубецкага манастыра Сільвестр. Ён давёў выкладанне да 1116 г., падкрэсліўшы значэнне дзейнасці Манамаха і перабольшваючы яго ролю ў падзеях канца XI – пачатку XII стст. Дапаўненні Сільвестра сцвярджалі варажскае паходжанне Русі і звязвалі яе з заходнееўрапейскімі народамі. Магчыма, гэтыя ўстаўкі тлумачыліся еўрапейскімі роднаснымі сувязямі сям’і Манамаха. У 1118 г. летапіс падвергнуўся новай перапрацоўцы, якая абгрунтоўвала сваяцтва дома Манамаха з візантыйскімі імператарамі. Нягледзячы на вядомую тэндэнцыйнасць, у цэлым “Аповесць мінулых гадоў” уяўляе найважнейшую крыніцу для вывучэння славянскага этнагенезу і сацыяльна-палітычнай гісторыі Кіеўскай Русі. Старажытнаруская гісторыя прадстаўлена ў ёй як частка сусветнай і звязана з гісторыяй славянства. На ёй грунтуецца большасць летапісных помнікаў больш позняга часу.
Артанія, Арсанія – вобласць Усходняй Еўропы, згаданая арабскімі географамі X ст. Аль-Джэйхані і Ібн-Хаўкаль разам з іншымі славянскімі землямі – Куявіяй (Кіевам) і Славіяй (Ноўгарадам). Адны гісторыкі атаясамліваюць Артанію з Прычарнаморскай Руссю (Тмутаракань); іншыя звязваюць яе з Разанню, якая ўзнікла ў землях мардвы, ці вобласцю вакол беларускага горада Орша. Верагодна, што Артанія, з якой, па паданні, вывозілі чорных собаляў, чорных лісіц, волава (ці свінец) і ртуць, некаторую колькасць рабоў, – месца ў Скандынавіі. Артанія, як і іншыя славянскія аб’яднанні, існавала да ўтварэння Кіеўскай Русі – у канцы VIII – першай палове IX стст.
Бортніцтва – здабыча мёду дзікіх пчол (ад слова “борць” – дупло дрэва), якія пасяляюцца ў дуплах дрэў. Бортніцтва было вядома ва ўсходніх славян у старажытнасці і складала значную частку іх гаспадаркі.
Бужане – групоўка ўсходнеславянскіх плямёнаў (саюз плямёнаў). У летапісе лакалізаваны па Бугу. З канца X ст. увайшлі ў склад Кіеўскай Русі і больш не згадваліся ў крыніцах. Шэраг даследчыкаў мяркуе, што бужане і валыняне раней называліся дулебамі.
Варагі – агульная назва выхадцаў са Скандынавіі (нарвежцаў, шведаў), аб’яднаных у гандлёвыя або ваенныя дружыны на чале з князямі-конунгамі-вікінгамі. Гісторыкі мяркуюць, што назва “варагі” паўстала ў асяроддзі ўсходняга славянства, куды прыходзілі скандынаўскія атрады наймацца на службу або гандляваць. У Еўропе вядомыя як “нарманы”. Вялікімі флатыліямі яны нападалі на берагі Англіі, Францыі, Італіі, заваёўваючы і рабуючы гарады, стваралі свае дзяржавы (Нармандыя). Нападалі на суседнія землі ільменскіх славен, крывічоў, фінскія плямёны, вымушаючы іх плаціць даніну. У сярэдзіне IX ст. падпарадкаваныя паўночнаўсходнеславянскія і фіна-ўгорскія плямёны паўсталі і прагналі варагаў. Аднак у славян пачалася міжусобная барацьба, у выніку якой адбылося “прызванне” варагаў (Рурыка, Сінявуса і Трувора) на княжанне. Летапіснае апавяданне з’явілася падставай для ўзнікнення “нарманскай тэорыі”, якая тлумачыць узнікненне дзяржавы ва ўсходніх славян дзейнасцю варажскіх князёў. Славян і варагаў звязвалі не толькі вайсковыя, але і мірныя, у тым ліку гандлёвыя адносіны. Праз славянскія землі варагі вялі гандаль з арабамі і Візантыяй (невыпадкова адзін з найважнейшых еўрапейскіх гандлёвых шляхоў быў названы “шлях з варагаў у грэкі”). Як сведчаць дадзеныя археалогіі, яны сяліліся паблізу славянскіх гарадоў і пасёлкаў – “Рурыкава гарадзішча” пад Ноўгарадам, Гнёздава пад Смаленскам, Вугорскае ўрочышча пад Кіевам. Многія варажскія дружыны, несучы ваенную службу, жылі ў славянскім асяроддзі пастаянна і з цягам часу былі асіміляваны.
Венеды, венеты, венды, вінды – найстаражытная назва славян, зафіксаваная пісьмовымі крыніцамі. У першыя стагоддзі нашай эры іх згадваюць Тацыт, Пліній Старэйшы. Па іх дадзеных, тэрыторыя рассялення венедаў ахоплівала велізарныя прасторы ад Одэра на захадзе да Дняпра і Акі на ўсходзе і ад Балтыйскага мора на поўначы да Прыкарпацця на поўдні. Венеды займаліся земляробствам, аселай жывёлагадоўляй, паляваннем, рыбалоўствам. У пачатку нашай эры ўвайшлі ў сутыкненне з Рымскай імперыяй. За перамогу над імі імператар Валузіян (III ст.) атрымаў тытул “Венедскі”. Іардан (VI ст.) паведамляў, што ў яго час венеды называліся антамі і склавінамі, аднак ён пералічваў венедаў, антаў і склавінаў як асобныя групы плямёнаў. Непасрэдныя нашчадкі венедаў сталі этнічным субстратам для фарміравання ўсходніх, заходніх і паўднёвых славян.
Ваявода – военачальнік, кіраўнік у старажытнай Русі і іншых славянскіх дзяржавах. З X ст. згадваецца ў летапісах у якасці начальніка княжацкай дружыны або народнага апалчэння.
Ваенная дэмакратыя – апошняя стадыя разлажэння першабытнага грамадства пры пераходзе яго ў класавую структуру. Характарызуецца моцнай уладай ваенных правадыроў у спалучэнні з рэшткамі першабытнай дэмакратыі і калектывізму ў грамадскай арганізацыі.
Валыняне – племянное аб’яднанне ўсходніх славян, якія жылі па абодвух берагах Заходняга Буга і ў вытоках ракі Прыпяць. Верагодна, з’яўлялася адным з аб’яднанняў, якія ўзніклі на тэрыторыі племяннога саюза дулебаў, што былі тут ужо ў VII ст. Увайшлі ў склад Кіеўскай дзяржавы ў канцы X ст. у выніку паходаў Уладзіміра Святаславіча, які падпарадкаваў Чэрвеньскую і Перамышльскую землі, населеныя валынянамі.
Вялікае перасяленне народаў – умоўная назва этнічных міграцый (галоўным чынам, качавых плямёнаў) на тэрыторыі Еўропы ў IV–VII стст. Непасрэдным штуршком да іх з’явілася масавае перамяшчэнне гунаў (з 70-х гг. IV ст.) на захад з Прыўралля. У ходзе вялікага перасялення адбываліся пранікненні германскіх, славянскіх, сармацкіх і іншых плямёнаў на тэрыторыю Рымскай імперыі, якія спрыялі яе крушэнню. Канчатковая фаза працэсу (VI–VII стст.) характарызавалася буйнымі перасяленнямі раннеславянскіх плямёнаў (склавінаў і антаў) на тэрыторыю Усходняй Рымскай імперыі (Візантыі) і на Балканы. Пераправіўшыся ў 577 г. праз Дунай, славяне засялілі Фракію, Македонію, частку Грэцыі, Далмацыю, Істрыю – аж да ўзбярэжжа Адрыятычнага мора, праніклі ў даліны Альп і землі сучаснай Аўстрыі. Тэрыторыя Усходняй Рымскай імперыі ад Дуная да Эгейскага мора была занятая славянамі, якія заснавалі тут пазней свае дзяржавы.
Вяцічы – саюз усходнеславянскіх плямёнаў у верхнім і сярэднім цячэнні ракі Акі. Паходжанне назвы спрэчнае. Па летапіснай версіі, назва ідзе ад легендарнага родапачынальніка Вяткі. На думку некаторых даследчыкаў – ад старажытнай назвы славян “венды”. У сярэдзіне X ст. увайшлі ў склад Кіеўскай Русі. З XII ст. – у складзе Чарнігаўскага, Растова-Суздальскага і Разанскага княстваў.
Гарадзішча, грады – цэнтры славянскіх паселішчаў. Слова сустракаецца ў летапісах пачынаючы з XII ст. Грады размяшчаліся на высокіх берагах рэк ці ўзвышшаў. Уяўлялі сабой трохвугольныя, круглыя ці прамавугольныя пляцоўкі, звычайна абароненыя натуральнымі рубяжамі. Умацоўваліся равамі, землянымі валамі, часам бярвеністымі сценамі. Забяспечвалі абарону навакольнага насельніцтва ад нападаў, былі цэнтрамі рамёстваў.
Драўляне – усходнеславянскае племянное аб’яднанне, займала тэрыторыю Палесся па правым беразе Прыпяці, па цячэнні рэк Цецярук, Уж, Убарць, Ствіга. Гранічылі з бужанамі, валынянамі, дрыгавічамі. Галоўны горад – Іскарасцень. Доўга супраціўляліся ўключэнню ў склад Кіеўскай дзяржавы. Былі абкладзены данінай Алегам (883), але пасля яго смерці паднялі паўстанне (912) і перасталі плаціць даніну. Яе аднавіў князь Ігар, які спрабаваў падпарадкаваць драўлян, быў забіты па загадзе драўлянскага князя Мала (945). Удава Ігара Вольга жорстка расправілася з драўлянамі, знішчыўшы мясцовую знаць і аддаўшы агню іх гарады. Зямля драўлян увайшла ў кіеўскі ўдзел з цэнтрам у горадзе Оўруч (Вручий). Імя драўлян апошні раз сустракаецца ў летапісе пад 1136 г., калі іх зямля была падорана кіеўскім князем Яраполкам Дзесяціннай царкве.
Дрыгавічы – племянное аб’яднанне ўсходніх славян, размешчанае паміж Прыпяццю і вярхоўямі Заходняй Дзвіны. Мелі сваё княжанне з цэнтрам у горадзе Тураў на Прыпяці. З X ст. у складзе Кіеўскай Русі. Іх тэрыторыя стала пазней асновай Тураўскага княства.
Дулебы – найстаражытнае ўсходнеславянскае племя, племянны саюз на тэрыторыі Заходняй Валыні, вядомы як анцкі (дулебы, харваты, маравы). У VII ст. быў падпарадкаваны аварамі. У 907 г. дружына дулебаў удзельнічала ў паходзе кіеўскага князя Алега на Царград. У X ст. аб’яднанне распалася, і дулебы ўвайшлі ў склад Кіеўскай Русі. У “Аповесці мінулых гадоў” згадваюцца як валыняне і бужане.
Дым – найстаражытная адзінка падаткавага абкладання (“падымнае”), памеры якой вар’іраваліся. Атаясамлівалася з індывідуальнай сялянскай гаспадаркай (двор, ачаг, дым). Існавала на Русі ў IX–XIV стст.
Ільменскія славены – адно з самых буйных славянскіх аб’яднанняў, размешчанае на ўзбярэжжы возера Ільмень і ў басейне рэк Волхаў, Ловаць, Малога. Старажытнае паселішча – гарадзішча Старая Ладага (VII–VIII стст.). Пазней паўсталі Ноўгарад і Старая Руса. Суседнічалі з фіна-ўгорскімі плямёнамі (чудзь, мера, весь) і разам з імі ў пачатку IX ст. утварылі племянны суперсаюз – Славію. Пра ільменскіх славен летапіс згадвае ў сувязі з апавяданнем пра запрашэнне варагаў (862). Тэрыторыя ільменскіх славен стала пазней ядром Наўгародскай рэспублікі.
Каган, хакан (“хан ханаў”) – тытул вярхоўнага кіраўніка шматплемянной дзяржавы (каганата) у старажытных цюркскіх народаў – авараў, печанегаў, хазар і ўсходніх славян. У час барацьбы за вызваленне палян ад хазар у канцы IX – пачатку Х стст. быў прыняты кіеўскімі князямі, што падкрэслівала незалежнасць Русі ад Хазарскага каганата. Арабскія пісьменнікі згадваюць “Рускі каганат” з цэнтрам у Кіеве. Гэты тытул кіраўнікі Русі захоўвалі да XII ст.
Капішча – паганскае свяцілішча, культавы будынак ва ўсходніх славян, месца здзяйснення рэлігійных абрадаў. Лічылася месцам знаходжання бажаства. Звычайна размяшчалася пад адкрытым небам, у святым лесе або на гары, часам было акружана валам і ровам. Для прынясення ахвяр (у выглядзе прадуктаў сельскай гаспадаркі або жывёл) звычайна прызначаўся велізарны камень з нанесенымі магічнымі знакамі. Звычайна ў цэнтры стаяў ідал, над якім на слупах размяшчаўся двухсхільны навес з упрыгожаннямі. Згадваецца ў “Слове пра закон і благадаць” мітрапаліта Іларыёна. Вядомыя па археалагічных раскопках у Кіеве і пад Ноўгарадам.
Крывічы – адно з найбуйнейшых аб’яднанняў усходняга славянства, якое займала вобласці ў вярхоўях Дняпра, Заходняй Дзвіны і Волгі. Галоўныя гарады – Полацк, Ізборск, Смаленск. У IX ст. былі ўключаны ў склад Кіеўскай Русі. У XI–XII стст. тэрыторыя крывічоў увайшла ў склад Смаленскага і Полацкага княстваў, паўночна-заходняя частка – у склад Наўгародскай зямлі. Племянную назву звязваюць з імем міфічнага родапачынальніка крывічоў Крыва або з літоўскім найменнем вярхоўнага жраца Крыве-Крывейта.
Куявія, Куяба – па звестках арабскіх географаў, адзін з цэнтраў старажытнай Русі, якія папярэднічалі Кіеўскай дзяржаве. Па дадзеных аль-Джэйхані, існаваў у IX ст. Большасць гісторыкаў звязваюць яго з Кіевам.
Легенда аб прызванні варагаў – летапіснае паведамленне, змешчанае ў “Аповесці мінулых гадоў” пад 862 г. (датаванне спрэчнае) аб запрашэнні ільменскімі славянамі, крывічамі і фінскімі плямёнамі (чудзь, весь, мера) па рашэнні веча на княжанне ў Ноўгарад варагаў Рурыка, Сінявуса і Трувора. Дакладнасць гэтага паведамлення, якое стала асновай для ўзнікнення “нарманскай тэорыі”, ставіцца навукоўцамі пад сумнеў і разглядаецца як больш позняя аплікацыя (устаўка) у першапачатковы летапісны тэкст. Гэтая звестка была ўнесена, відаць, для процідзеяння імкненню Візантыі навязаць Русі палітычную залежнасць разам з падначаленнем царквы Канстанцінопальскаму патрыярхату ці для абгрунтавання заняцця насуперак лесвічнаму прынцыпу ў 1113 г. кіеўскага стала Уладзімірам Манамахам, якога запрасілі на княжанне кіяўляне.
Нарманская тэорыя – адна з версій, якая тлумачыць прычыны і абставіны ўзнікнення дзяржавы ва ўсходніх славян. Заснавана на летапіснай легендзе пра “прызванне варагаў”. Яе прыхільнікі (“нарманісты”) звязваюць узнікненне старажытнарускай дзяржавы з дзейнасцю варажскіх князёў, не заўсёды ўлічваючы іншыя фактары. Была ўпершыню сфармулявана ў XVIII ст. расійскімі гісторыкамі нямецкага паходжання Баерам, Мілерам і Шлёцэрам. Першым супраць яе выступіў М.В. Ламаносаў.
Паляне – усходнеславянскі племянны саюз VI–IX стст., які займаў тэрыторыю па сярэднім цячэнні Дняпра ад Прыпяці да Росі. Паходжанне этноніма “паляне” летапісец тлумачыць тым, што яны “ў полi седоху”. Цэнтр аб’яднання – Кіеў. Тэрыторыя палян з’явілася асноўным ядром стварэння старажытнарускай дзяржавы.
Племя – сукупнасць некалькіх радавых абшчын, якія маюць агульную тэрыторыю, гаспадарку, звычаі, культы, арганізацыю кіравання, племянны савет (веча), правадыроў, старэйшын. Усходнеславянскія плямёны, паводле “Аповесці мінулых гадоў”, жылі “кожны са сваім родам і на сваіх месцах, валодаючы кожны родам сваім”.
Племянныя саюзы – тэрытарыяльна-ваенныя федэрацыі некалькіх плямёнаў (часам некалькіх дзясяткаў плямёнаў), аб’яднаных агульнымі гаспадарчымі задачамі і неабходнасцю барацьбы са знешняй небяспекай. Ва ўсходніх славян працэс іх утварэння інтэнсіўна працякаў у эпоху рассялення з VІ ст. Найбольш раннім са славянскіх племянных саюзаў з’яўляўся Прыкарпацкі (анцкі) на чале з дулебамі або валынянамі, які склаўся ў перыяд іх барацьбы з аварамі. Сляды існавання буйных племянных аб’яднанняў задоўга да ўтварэння дзяржавы захавала “Аповесць мінулых гадоў”, якая называе 15 племянных саюзаў. Гэтыя аб’яднанні носяць як племянныя (дулебы, радзімічы, вяцічы), так і тэрытарыяльныя назвы (палачане, бужане, дрыгавічы, драўляне). Летапісец называе пералічаныя плямёны “княжаннямі”, паколькі на чале племяннога саюза стаяў князь, які кіраваў з дапамогай савета і веча. Саюзы плямёнаў прынята лічыць пераходнай формай ад родаплемянной грамадскай арганізацыі да дзяржавы.
“Шлях з варагаў у грэкі і з грэк па Дняпры” – сістэма рачных шляхоў у старажытнай Русі, якія злучалі Чорнае мора з Балтыйскім. Яго агульная працягласць (ад вусця Нявы да вусця Дняпра) складала прыблізна 2200 км. Пісьмовыя і археалагічныя дадзеныя сведчаць аб вялікім значэнні гэтых гандлёвых шляхоў у гісторыі славян. Менавіта па іх паўсталі найстаражытныя рускія гарады: Ладага, Ноўгарад, Старая Руса, Смаленск, Любеч і інш. На лодках-аднадрэўках рускія купцы везлі ў Візантыю пушніну, палатно, мёд і воск, рабоў. З поўдня, уверх па Дняпры, увозілі віно, вострыя прыправы, садавіну, дарагі посуд і ювелірныя вырабы. У XI–XII стст. у сувязі з драбленнем Русі і крыжовымі паходамі, што ўстанавiлi сувязь з Усходам праз Міжземнае мора, гэты шлях страціў сваё значэнне. Яго апісанне маецца ў “Аповесці мінулых гадоў” і ў візантыйскага імператара Канстанціна Багранароднага (сярэдзіна X ст.).
Радзімічы – усходнеславянскі племяны саюз, які размяшчаўся ва ўсходняй частцы верхняга Падняпроўя, па рацэ Сож і яе прытоках. З сярэдзіны IX ст. радзімічы плацілі даніну хазарам. У 885 г. князем Алегам былі далучаны да Кіеўскай Русі. Канчаткова страцілі самастойнасць у 984 г., калі іх войска было разбіта на рацэ Пішчане ваяводам князя Уладзіміра Воўчы Хвост. Пазней іх тэрыторыя ўвайшла ў склад Чарнігаўскага і збольшага Смаленскага княстваў.
Рала – прылада земляробства, блізкая да прымітыўнага плуга. Рала з жалезным наканечнікам вядома ва ўсходніх славян у I тысячагоддзі н.э.
Род – калектыў кроўных сваякоў, якія вядуць паходжанне ад агульнага продка i носяць агульнае радавое імя.
Русь – руская зямля, назва народа і дзяржавы ўсходніх славян з цэнтрам у Сярэднім Падняпроўі. Паходжанне гэтага тэрміна гісторыкі-нарманісты звязваюць з летапіснай легендай аб прызванні варажскіх конунгаў з племені русь, якія прыйшлі княжыць у Ноўгарад. Вярцінскія аналы пад 839 г. называюць русь, прадстаўнікі якой гавораць на мове “свеваў” – шведаў. З гэтага вынікае, што назва дзяржавы і народа мае не славянскае, а скандынаўскае паходжанне. Аргументацыя праціўнікаў (антынарманістаў) заснавана на тым, што пра “русаў” і “Русь” паведамляюць арабскія і візантыйскія крыніцы VI–VIII стст. У тэксце летапісу таксама ўказваецца на сувязь “русі” з княжаннем палян. Некаторыя лінгвісты лічаць, што карані “рус” і “рос” паўсталі ў эпоху славянскай моўнай агульнасці, г.зн. значна раней прызвання варагаў.
Севяране – саюз усходнеславянскіх плямёнаў, які займаў землі па рэках Дзясна, Сейм, Сула і іх прытоках. Заходнімі суседзямі севяран былі паляне і дрыгавічы, паўночнымі – радзімічы і вяцічы. Усходнія і паўднёвыя межы севяран, якія ляжалі па ўскраіне стэпаў, занятых качэўнікамі, не былі пастаяннымі; часам яны дасягалі вярхоўяў Паўночнага Донца. У VIII – пачатку IX стст. севяране плацілі даніну хазарам. Каля 865 г. увайшлі ў склад Кіеўскай Русі.
Склавіны – у пісьменнікаў VI ст. назва адной з груп славянскіх плямёнаў на паўночных межах Візантыі. Па звестках Іардана, засялялі землі на поўначы да ракі Віслы, на ўсходзе да ракі Днястра, на захадзе да сярэдняга цячэння ракі правага прытока Дуная Савы. З пачатку VII ст. (пасля таго як імя антаў, разгромленых аварамі, перастала згадвацца ў крыніцах) склавіны сустракаюцца як зборная назва славян наогул. Яно захавалася ў назве Склавініі, якое ў візантыйскіх крыніцах абазначае вобласць Пелапанеса і Македоніі, густа заселеных славянамі.
Славія – назва вобласці Русі ў арабскіх аўтараў X ст. Па паведамленнях Ібн-Хаўкаля, гэта галоўная, “самая вышэйшая з іх, называюць (яе) ас-Славія, і цар іх у горадзе С. ла (Сала)”. Гісторыкі атаясамліваюць Славію з тэрыторыяй ільменскіх славен, а горад Сала – з Ноўгарадам або папярэднім яму пасяленнем.
Татэмізм – першабытны культ, звязаны з уяўленнямі аб сваяцтве паміж групамі людзей (звычайна родамі) з татэмамi – відамі жывёл, раслін (радзей з’явамі прыроды і неадушаўлёнымі прадметамі). Кожны род насіў імя свайго татэма, яго нельга было забіваць і ўжываць у ежу.
Улічы – адно з племянных аб’яднанняў усходніх славян, якія рассяляліся па ніжнім цячэнні Дняпра, па Бугу і на берагах Чорнага мора. Вялі ўпартую барацьбу з кіеўскімі князямі за сваю самастойнасць. На працягу трох гадоў іх галоўны горад Перасячэнь быў у аблозе кіеўскага ваяводы Свенельда (каля 940). У сярэдзіне X ст. былі ўключаныя ў склад Кіеўскай дзяржавы. Пад націскам качэўнікаў адышлі на поўнач. Апошняя згадка ў летапісе адносіцца да сярэдзіны X ст.
Ціверцы – адно з усходнеславянскіх племянных аб’яднанняў. Займалі тэрыторыю паміж Днястром, Прутам і Дунаем на поўдні да Чарнага мора. У 907 г. і ў 944 г. прымалі ўдзел у паходах на Візантыю. У сярэдзіне X ст. увайшлі ў склад Кіеўскай Русі. Пад націскам печанегаў і полаўцаў у XII ст. адышлі на поўнач, дзе паступова змяшаліся з мясцовым насельніцтвам.
Фетышызм – культ неадушаўлёных прадметаў – фетышаў, надзеленых, па прадстаўленні вернікаў, звышнатуральнымі ўласцівасцямі.
Хазарскі каганат – дзяржаўнае ўтварэнне, якое ўзнікла ў сярэдзіне VII ст. на чале з каганам. Сталіца – Семендэр, з пачатку VIII ст. – Іціль у вусці Волгі. Уключаў тэрыторыі Паўночнага Каўказа, Прыазоўя, большую частку Крыма, стэпавыя і лесастэпавыя тэрыторыі да Дняпра. З VII ст. каганат варагаваў з Візантыяй, пагражаючы яе валадарству ў Прычарнамор’і. У залежнасці ад хазар знаходзіліся суседнія са стэпам славянскія плямёны (паляне, севяране, вяцічы, радзімічы), якія плацілі даніну хазарам “з дыму” грашыма і пушнінай. Вызваленне ад хазарскага прыгнёту “Аповесць мінулых гадоў” звязвае з паходамі князя Святаслава (965 г.).
Хазары – цюркамоўны народ, які з’явіўся ва Усходняй Еўропе каля IV ст. пасля нашэсця гунаў і качаваў у раёне Каспія. Сфарміраваліся ў выніку ўзаемадзеяння трох этнічных кампанентаў: мясцовага іранамоўнага насельніцтва, прышлых цюркскіх і фіна-вугорскіх плямён. У сярэдзіне VII ст. хазары ўтварылі дзяржаву (каганат), якая ўяўляла федэрацыю многіх плямёнаў. У Хазарыі адбываўся частковы пераход да аселасці, развівалася сельская гаспадарка і феадальныя адносіны, існавала хатняе рабства. Да VIII ст. хазары былі ідалапаклонцамі, у канцы стагоддзя частка хазар на чале з правячымі родамі прыняла іўдаізм. Пасля разгрому каганату ў X ст. хазары як самастойны этнас зніклі, растварыўшыся сярод іншых качэўнікаў.