Модуль 3. Русь у перыяд феадальнай раздробленасці
Лекцыйны курс

Прычыны пераходу да феадальнай раздробленасці

Найбуйнейшыя дзяржаўныя аб’яднанні перыяду феадальнай раздробленасці

Барацьба супраць агрэсіі нямецкіх, дацкіх і шведскіх феадалаў

Татара-мангольскае нашэсце на рускія землі

Русь і Залатая Арда ў XIII ст

Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча рускіх зямель у XIII – першай палове XIV стст

Узвышэнне Маскоўскага княства

 

Прычыны пераходу да феадальнай раздробленасці. Умацаванне вотчыннага землеўладання. Феадальная раздробленасць на Русі з’явілася заканамерным вынікам эканамічнага і палітычнага развіцця ўсходнеславянскага раннефеадальнага грамадства. Развіццё і ўмацаванне феадальных адносін, складванне і ўмацаванне ў старажытнарускай дзяржаве буйнога землеўладання – вотчын – ва ўмовах панавання натуральнай гаспадаркі непазбежна рабілі іх цалкам самастойнымі вытворчымі комплексамі, эканамічныя сувязі якіх абмяжоўваліся бліжэйшым наваколлем. Існаваўшыя гандлёвыя і рамесныя патрэбы маглі задавальняцца ў мясцовых гаспадарчых і палітычных цэнтрах – гарадах, якія хутка развіваліся. Уздым прадукцыйных сіл на месцах выклікаў рост колькасці гарадоў як адміністратыўна-палітычных цэнтраў і гарадскога насельніцтва, у тым ліку і ў тых гарадах, якія раней не мелі істотнай эканамічнай ролі.

Раннефеадальнаму грамадству часоў Кіеўскай Русі былі ўласцівыя непазбежныя сацыяльныя супярэчнасці паміж вярхамі і нізамі. Развіццё і ўмацаванне феадальных адносін спрыяла разрастанню класа феадальных землеўладальнікаў, які імкнуўся да ўсталявання розных формаў эканамічнай і юрыдычнай залежнасці земляробчага насельніцтва. Але ў XI – XIII стст. сацыяльна-класавыя канфлікты насілі ў асноўным лакальны характар , яны не патрабавалі намаганняў агульнадзяржаўнага характару, для іх вырашэння цалкам хапала сіл мясцовых уладаў. Дадзеныя ўмовы рабілі буйных землеўладальнікаў – баяраў-вотчыннікаў – амаль цалкам эканамічна і сацыяльна незалежнымі ад цэнтральнай улады. Мясцовае баярства не бачыла неабходнасці дзяліцца сваім прыбыткам з вялікім кіеўскім князем і актыўна падтрымлівала барацьбу за эканамічную і палітычную самастойнасць асобных княстваў і зямель. Вонкава распад Кіеўскай Русі выглядаў як падзел тэрыторыі Кіеўскай Русі паміж рознымі членамі разрослай княжацкай сям’і. Па традыцыі, якая склалася, мясцовыя троны займалі, як правіла, толькі Рурыкавічы.

Працэс наступу феадальнай раздробленасці быў аб’ектыўна непазбежны. Ён даў магчымасць больш трываламу развіццю і сцвярджэнню сістэмы феадальных адносін на Русі. З гэтага пункту гледжання можна гаварыць аб гістарычнай прагрэсіўнасці гэтага этапу ўсходнеславянскай гісторыі, у межах якога ішло далейшае развіццё эканомікі і культуры. Распад былога дзяржаўна-палітычнага арганізму меў і шэраг адмоўных наступстваў, галоўным з якіх было ўзмацненне пагрозы рускім землям ад знешняй небяспекі, асабліва ва ўмовах магчымага з’яўлення моцнага праціўніка. Прыкметы палітычнай раздробленасці Кіеўскай Русі з’явіліся, як паказвалася вышэй, неўзабаве пасля смерці Яраслава Мудрага ў 1054 г. Барацьба паміж нашчадкамі Яраслава, які карыстаўся падтрымкай мясцовага баярства, прывяла да ўзнікнення сістэмы адасобленых княжацкіх уладанняў, прызнанай Любецкім з’ездам князёў у 1097 г. (спадчыннае валоданне па правілу “каждый да держит отчину свою”). На некаторы час пры князях Уладзіміру Манамаху і яго сыне Мсціславе Вялікім зноў узвысіўся Кіеў як агульнарускі цэнтр. Гэтыя князі здолелі даць адпор узмацнелай небяспецы нашэсця качэўнікаў – полаўцаў. Пасля смерці Мсціслава ў 1132 г., які традыцыйна лічыцца пачаткам феадальнай раздробленасці, замест адзінай дзяржавы ўзнікла каля паўтара дзясяткі самастойных земляў: Галіцка-Валынская, Полацкая, Чарнігаўская, Растова-Суздальская, Наўгародская, Смаленская і інш. Працэс эканамічнага адасаблення і палітычнага драблення паўтараўся і ўнутры гэтых зямель, амаль кожная з іх у сваю чаргу ператваралася ў сістэму дробных і паўнезалежных феадальных княстваў. Феадальная раздробленасць Русі існавала да канца XV ст., калі тэрыторыя былой Кіеўскай дзяржавы ўвайшла ў склад Маскоўскай дзяржавы і Вялікага княства Літоўскага.

Найбуйнейшыя дзяржаўныя аб’яднанні перыяду феадальнай раздробленасці. Растова-Суздальскае (з 1069 г. Уладзіміра-Суздальскае) княства займала міжрэчча Акі і Волгі. Найстаражытнымі жыхарамі гэтага лясістага краю былі славяне і фіна-вугорскія плямёны, частка якіх пасля была асімілявана славянамі. Спрыяльнае ўздзеянне на эканамічны рост гэтай Залескай зямлі аказваў узмацнелы з XI ст. каланізацыйны прыток славянскага насельніцтва, асабліва з поўдня Русі пад уплывам палавецкай пагрозы. Найважнейшым заняткам насельніцтва гэтай часткі Русі было земляробства, якое вялося на прыдатных выхадах чарназёму сярод лясоў (так званае аполле). Прыкметную ролю ў жыцці краю ігралі рамёствы і звязаны з Волжскім шляхам гандаль. Найстаражытнымі гарадамі княства былі Растоў, Суздаль і Мурам, з сярэдзіны XII ст. сталіцай княства стаў Уладзімір-на-Клязьме. Устанаўленне самастойнасці Растова-Суздальскай зямлі адбылося ў час праўлення аднаго з малодшых сыноў Уладзіміра Манамаха – Юрыя Даўгарукага (1113 – 1157), які зрабіў сваёй сталіцай Суздаль. Праводзячы актыўную палітыку ў інтарэсах свайго княства, ён імкнуўся абапірацца на мясцовае баярства, гарадскія і царкоўныя колы. Пры Юрыю Даўгарукім быў заснаваны шэраг новых гарадоў, у тым ліку ўпершыню пад 1147 г. згаданая ў летапісе Масква. Валодаючы Растова-Суздальскай зямлёй, Юрый Даўгарукі ўвесь час спрабаваў захапіць у свае рукі кіеўскі прастол. У канцы жыцця яму ўдалося авалодаць Кіевам, але падтрымкай мясцовага насельніцтва ён не карыстаўся.

Старэйшы сын Юрыя Даўгарукага Андрэй Багалюбскі (1157 – 1174) нарадзіўся і вырас на Залескай зямлі, лічыў яе сваёй галоўнай апорай. Атрымаўшы ад бацькі кіраванне ў г. Вышгарадзе (каля Кіева), яшчэ пры жыцці бацькі Андрэй Багалюбскі пакінуў яго і са сваімі набліжанымі сышоў у Растоў. Паводле падання, разам з ім у Растова-Суздальскую зямлю трапіла напісаная невядомым візантыйскім майстрам XII ст. ікона Маці Божай, якая пасля стала адным з самых шанаваных абразоў Расіі (“Маці Божая Уладзімірская”). Зацвердзіўшыся пасля смерці бацькі на троне, Андрэй Багалюбскі перанёс сваю сталіцу з Растова ва Уладзімір-на-Клязьме. На ўмацаванне і ўпрыгожванне сваёй сталіцы ён не шкадаваў сродкаў. Імкнучыся трымаць пад сваім кантролем Кіеў, Андрэй Багалюбскі аддаваў перавагу Уладзіміру, адкуль праводзіў энергічную палітыку па ўмацаванні моцнай княжацкай улады. Жорсткі і ўладалюбівы палітык, Андрэй Багалюбскі абапіраўся на «малодшую дружыну» (служылых людзей), гарадское насельніцтва, асабліва новай сталіцы Уладзіміра, і збольшага на царкоўныя колы. Крутыя і часта самаўладныя дзеянні князя выклікалі незадаволенасць сярод буйных землеўладальнікаў – баяраў. У выніку дамоўленасці знаці і прадстаўнікоў бліжэйшага атачэння князя ўзнікла змова, і ў 1174 г. Андрэй Юр’евіч быў забіты ў сваёй рэзідэнцыі ў Багалюбаве (паблізу Уладзіміра).

Пасля смерці Андрэя Багалюбскага ў выніку міжусобіцы на троне апынуўся яго малодшы брат – Усевалад Вялікае Гняздо (1176 – 1212), які канчаткова замацаваў за Уладзімірам-на-Клязьме статус галоўнай княжацкай сталіцы. Яго праўленне было перыядам найвышэйшай палітычнай магутнасці Уладзіміра-Суздальскага княства. Пад кантролем Усевалада Юр’евіча знаходзіўся Ноўгарад Вялікі, у пастаяннай залежнасці ад уладзімірскага князя апынулася Мурама-Разанская зямля. Усевалад Вялікае Гняздо прыкметна ўплываў на становішча спраў і ў паўднёвых рускіх землях, у канцы XII – пачатку XIII стст. быў самым моцным рускім князем. Аднак пасля смерці паміж яго шматлікімі сынамі ўспыхнула барацьба за ўладу, якая стала вынікам развіцця працэсу феадальнай раздробленасці ўжо ўнутры самога Уладзіміра-Суздальскага княства. Перад смерцю ў парушэнне лесвічнага парадку Усевалад перадаў уладу малодшаму сыну Юрыю, што выклікала працяглую міжусобную барацьбу яго з Канстанцінам – старэйшым сынам Усевалада. У 1216 г. у Ліпіцкай бітве перамог Канстанцін, які заняў Уладзімір. Пасля яго смерці ў 1218 г. уладзімірскі стол паўторна заняў Юрый.

Галіцка-Валынскае княства распрасціралася ад Карпат да Палесся, ахопліваючы цячэнне Днястра, Заходняга і Паўднёвага Буга, Прыпяці. Прыродныя ўмовы княства спрыялі развіццю земляробства ў рачных далінах, у перадгор’ях Карпат – здабычы солі і горнай справы. Важнае месца ў жыцці краю меў гандаль з іншымі краінамі, вялікае значэнне ў ім мелі гарады Галіч, Перамышль, Уладзімір-Валынскі. Актыўную ролю ў жыцці княства гуляла моцнае мясцовае баярства, у пастаяннай барацьбе з якім княская ўлада спрабавала ўсталяваць кантроль над станам спраў у сваіх землях. Пастаяннае ўздзеянне на працэсы, якія адбываліся ў Галіцка-Валынскай зямлі, аказвала палітыка суседніх Польшчы і Венгрыі, куды па дапамогу або з мэтай знайсці прытулак звярталіся як князі, так і прадстаўнікі баярскіх груповак. Узвышэнне Галіцкага княства пачалося ў другой палове XII ст. у часы княжання Яраслава Асмамысла (1152 – 1187). Пасля распачатай пасля яго смерці смуты на галіцкім троне здолеў зацвердзіцца валынскі князь Раман Мсціславіч, які ў 1199 г. аб’яднаў Галіцкую зямлю і вялікую частку Валынскай зямлі ў складзе аднаго княства. Ведучы жорсткую барацьбу з мясцовым баярствам, Раман Мсціславіч спрабаваў падпарадкаваць сабе і іншыя землі Паўднёвай Русі.

Пасля смерці ў 1205 г. Рамана Мсціславіча яго спадкаемцам стаў старэйшы сын Данііл (1205 – 1264), якому тады было толькі чатыры гады. Пачаўся працяглы перыяд міжусобіц, у ходзе якіх падзяліць паміж сабой Галіцыю і Валынь спрабавалі Польшча і Венгрыя. Толькі ў 1238 г., незадоўга да нашэсця Батыя, Данііл Раманавіч змог замацавацца ў Галічы. Пасля заваёвы Русі мангола-татарамі Данііл Раманавіч апынуўся ў васальнай залежнасці ад Залатой Арды. Аднак галіцкі князь, які валодаў вялікімі дыпламатычнымі здольнасцямі, умела выкарыстаў супярэчнасці паміж мангольскай дзяржавай і заходнееўрапейскімі краінамі. Залатая Арда была зацікаўлена ў захаванні Галіцкага княства ў якасці заслоны ад Захаду. У сваю чаргу, Ватыкан разлічваў пры садзейнічанні Данііла Раманавіча падпарадкаваць сабе рускую царкву і за гэта абяцаў падтрымку ў барацьбе з Залатой Ардой і нават каралеўскі тытул. У 1253 г. (па іншых дадзеных у 1255 г.) Данііл Раманавіч быў каранаваны, аднак каталіцтва не прыняў і рэальнай падтрымкі ад Рыма для барацьбы з татарамі не атрымаў.

Пераемнікі Данііла Раманавіча пасля яго смерці не змаглі супрацьстаяць распаду Галіцка-Валынскага княства. Да сярэдзіны XIV ст. Валынь была захоплена Літвой, а Галіцкая зямля Польшчай.

Наўгародская зямля з самага пачатку гісторыі Русі мела ў ёй асаблівую ролю. Найважнейшай асаблівасцю гэтай зямлі было тое, што традыцыйны для славян занятак земляробствам не даваў тут вялікага прыбытку, за выключэннем вырошчвання лёну і канопляў. Галоўнай крыніцай узбагачэння найбуйнейшых зямельных уласнікаў Ноўгарада – баяраў – быў прыбытак ад продажу прадуктаў промыслаў – бортніцтва, палявання на пушнога і марскога звера. У склад насельніцтва Наўгародскай зямлі разам са славянамі ўваходзілі прадстаўнікі фіна-ўгорскіх і балтыйскіх плямёнаў, якія спрадвеку жылі тут. У XI – XII стст. наўгародцы асвоілі паўднёвае ўзбярэжжа Фінскага заліва і трымалі ў сваіх руках выхад у Балтыйскае мора, з пачатку XIII ст. наўгародская мяжа на Захадзе ішла па лініі Чудскага і Пскоўскага азёраў. Важнае значэнне для Ноўгарада мела далучэнне шырокай тэрыторыі Памор’я ад Кольскага паўвострава да Урала. Наўгародскія марскія і лясныя промыслы прыносілі велізарныя багацці. Гандлёвыя сувязі Ноўгарада з суседзямі, асабліва з краінамі Балтыйскага басейна, узмацніліся з сярэдзіны XII ст. На Захад з Ноўгарада вывозіліся футра, маржовая костка, лён і інш. Прадметамі ўвозу на Русь былі сукно, зброя, металы і інш. Але, нягледзячы на памеры тэрыторыі Наўгародскай зямлі, яе адрознівалі невысокі ўзровень шчыльнасці насельніцтва, малая колькасць гарадоў у параўнанні з іншымі рускімі тэрыторыямі. Усе гарады, акрамя “малодшага брата” Пскова (адасобіўся з 1268 г.), прыкметна саступалі па колькасці жыхароў і сваім значэнне галоўнаму гораду рускай сярэднявечнай Поўначы – “Господину Великому Новгороду”.

Эканамічны рост Ноўгарада падрыхтаваў неабходныя ўмовы для яго палітычнага адасаблення ў самастойную феадальную баярскую рэспубліку пасля паўстання 1136 г. У час паўстання наўгародцы арыштавалі, а потым выгналі князя Усевалада Мсціславіча. Веча пераўтварылася ў вярхоўны орган улады, з’явіліся выбарныя пасаднікі. За князямі ў Ноўгарадзе засталіся выключна службовыя функцыі, яны выступалі ў якасці ваеначальнікаў, дзеянні іх знаходзіліся пад пастаянным кантролем наўгародскіх уладаў. Права князёў на суд было абмежавана, купля імі земляў у Ноўгарадзе забароненая, атрыманыя імі даходы з вызначаных за службу уладанняў былі строга фіксаванымі. З сярэдзіны XII ст. наўгародскім князем фармальна лічыўся вялікі князь Уладзімірскі, але да сярэдзіны XV ст. ён не меў магчымасці рэальна ўплываць на становішча спраў у Ноўгарадзе.

Вышэйшым органам кіравання Ноўгарада з’яўлялася веча, рэальная ўлада была сканцэнтравана ў руках наўгародскага баярства. Тры-чатыры дзясяткі наўгародскіх баярскіх родаў трымалі ў сваіх руках больш за палову прыватнаўласніцкіх зямель рэспублікі і, умела выкарыстоўваючы ў сваіх інтарэсах патрыярхальна-дэмакратычныя традыцыі наўгародскай даўніны, не выпускалі з-пад кантролю ўладу над найбагацейшай зямлёй рускага сярэднявечча. З асяроддзя і пад кантролем баярства ажыццяўлялася абранне на ключавыя пасады наўгародскай уладнай сістэмы: пасадніка (кіраўнік гарадскога самакіравання) і тысяцкага (кіраўніка апалчэння). У адрозненне ад іншых гарадоў, у Ноўгарадзе дзейнасць тысяцкіх была звязана з прадстаўніцтвам ад “житьих” – меншых баяр і чорных людзей (ніжэйшы непрывілеяваны слой гарадскіх жыхароў). У функцыі тысяцкага ўваходзілі гандлёвы суд, у тым ліку з замежнымі купцамі, арганізацыя назірання за гандлёвымі мерамі. Тысяцкія былі безумоўнымі ўдзельнікамі гандлёвых пагадненняў Ноўгарада, перамоваў з замежнымі дэлегацыямі. Першыя наўгародскія тысяцкія не былі баярамі, а выбіраліся з ліку “житьих людей” і ў сваёй дзейнасці былі адказныя толькі вечу. Пад баярскім уплывам адбывалася замяшчэнне пасады кіраўніка царквы – архіепіскапа, які разам з асноўнай роляй – духоўнае главенства ў царкоўнай іерархіі – у XV ст. меў статус главы Рады паноў і кіраўніка рэспублікі. Пад яго кантролем знаходзілася дзяржаўная казна, знешнія зносіны Ноўгарада, права суда, архіепіскап сачыў за гандлёвымі мерамі вагі, аб’ёму, даўжыні і інш. Рада паноў – своеасаблівая наўгародская найвышэйшая палата, у склад якой уваходзілі архіепіскап, пасаднік, тысяцкі, канчанскія старасты, соцкія старасты, старыя (папярэднія) пасаднікі і тысяцкія.

Горад дзяліўся на 3 (пазней 5) часткі – “канцы” (“пятины”), гандлёварамесныя прадстаўнікі якіх разам з баярствам прымалі заўважны ўдзел у кіраванні Наўгародскай зямлёй. Для сацыяльна-палітычнай гісторыі Ноўгарада характэрныя частыя гарадскія паўстанні (1207, 1228 – 1229, 1270 гг.). Аднак да прынцыповых зменаў у ладзе рэспублікі гэтыя рухі, як правіла, не прыводзілі. У большасці выпадкаў сацыяльнае напружанне ў Ноўгарадзе ўмела выкарыстоўвалі ў сваёй барацьбе за ўладу прадстаўнікі саперніцкіх баярскіх груповак, якія рукамі народа распраўляліся са сваімі палітычнымі апанентамі.

Адасобленасць Ноўгарада ад іншых рускіх зямель, якая склалася гістарычна, мела важныя палітычныя наступствы. Ноўгарад неахвотна ўдзельнічаў у агульнарускіх справах, у прыватнасці выплаце даніны манголам. Самая багатая і вялікая па тэрыторыі зямля рускага Сярэднявечча, Наўгародская зямля не змагла стаць патэнцыяльным цэнтрам аб’яднання рускіх зямель. Кіруючая ў рэспубліцы баярская знаць імкнулася да абароны “даўніны”, да недапушчэння якіх-небудзь змяненняў у суадносінах палітычных сілаў унутры наўгародскага грамадства. Узмацненне з пачатку XV ст. у Ноўгарадзе тэндэнцыі да алігархіі, г.зн. узурпацыі ўлады выключна баярствам, адыграла фатальную ролю ў лёсе рэспублікі. Ва ўмовах узмацнелага з сярэдзіны XV ст. наступу Масквы на наўгародскую незалежнасць значная частка наўгародскага грамадства, у тым ліку земляробчая і гандлёвая эліта, якая не належала да баярства, перайшла на бок Масквы ці заняла пазіцыю пасіўнага неўмяшальніцтва.

Барацьба Русі з экспансіяй з Захаду ў XIII ст. Сутыкненне ў Прыбалтыцы інтарэсаў рускіх княстваў і заходнееўрапейскіх краін. Паўднёва-ўсходняе ўзбярэжжа Балтыйскага мора ад Фінскага заліва да Віслы было заселена славянскімі, фіна-ўгорскімі і балцкімі плямёнамі. У гэтай частцы Усходняй Еўропы ў канцы XII ст. ішоў працэс пераходу да класавага грамадства на фоне значных перажыткаў першабытнаабшчыннага ладу. Ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржаўнасці і царкоўных інстытутаў моцны ўплыў на Прыбалтыку аказвалі рускія землі. Да пачатку XIII ст. Ноўгарад і Полацкая зямля ўстанавілі цесныя эканамічныя, палітычныя і культурныя сувязі з народамі гэтай часткі еўрапейскага кантынента. Пачатак XIII ст. стаў часам экспансіі на ўсход заходнееўрапейскіх краін і рэлігійна-палітычных арганізацый. Ідэалагічнае абгрунтаванне такая палітыка атрымала ад рымскай каталіцкай царквы, якая заклікала да хутчэйшай хрысціянізацыі язычнікаў і імкнулася зацвердзіць свой уплыў ва ўсім Балтыйскім рэгіёне. Найбольш агрэсіўна імкнуліся ўкараніцца на ўсходнім узбярэжжы Балтыйскага мора падтрыманыя папскай курыяй нямецкія духоўна-рыцарскія ордэны. У выніку абвешчанага Ватыканам крыжовага паходу ў Прыбалтыку накіраваліся каталіцкія місіянеры і прагныя да здабычы і прыгод рыцары і авантурысты. У 1201 г. у вусці Заходняй Дзвіны з дазволу Полацка біскуп Альберт заклаў горад-крэпасць Рыгу як апорны пункт каланістаў і цэнтр біскупства. У 1202 г. быў заснаваны Лівонскі ордэн (ордэн мечаносцаў – ад малюнка мяча і крыжа на ордэнскім адзенні). Пасля разгрому ў 1236 г. у бітве пад Шаўлямі астаткі Лівонскага ордэна ў 1237 г. былі далучаны да Тэўтонскага ордэна, які знаходзіўся ў Прусіі і які стаў галоўнай ваенна-каланізацыйнай апорай Ватыкана ва Усходняй Еўропе. На чале ордэна стаяў магістр, які меў у прынцыпе неабмежаваную ўладу. Рыцары ордэна абавязаны былі выконваць зарок нявіннасці, паслушэнства, беднасці і абяцанне ўсё жыццё прысвяціць барацьбе з «нявернымі». Па дамове з Ватыканам адна трэць усіх заваяваных зямель Прыбалтыкі паступала ва ўласнасць ордэна. Мясцовае насельніцтва падвяргалася бязлітаснаму рабаўніцтву і ў выпадку найменшага непадпарадкавання бязлітасна знішчалася. Ва ўсходняй частцы Прыбалтыкі актыўна дзейнічалі Данія і Швецыя. Датчане заснавалі крэпасць Рэвель (на месцы сучаснага Таліна), шведы імкнуліся зацвердзіцца на востраве Саарэмаа (Эзель) і на ўзбярэжжы Фінскага заліва. Экспансіянісцкія памкненні заходнееўрапейскіх рыцараў на Усход сур’ёзна пагражалі інтарэсам рускіх княстваў. У барацьбу за Прыбалтыку актыўна ўключыліся сумежныя з ёй рускія землі, перш за ўсё Полацк і Ноўгарад. У сваіх дзеяннях рускія знаходзілі падтрымку з боку мясцовага насельніцтва, для якога прыгнёт, прынесены рыцарамі, быў цяжэйшы за даніну, якая збіралася полацкімі і наўгародскімі ўладамі.

Неўская бітва. Улетку 1240 г. шведская флатылія пад камандаваннем ваеначальніка Біргера нечакана з’явілася ў Фінскім заліве і, прайшоўшы па р. Няве, стала ў вусці р. Іжора. Тут шведы раскінулі свой часовы лагер. Наўгародскі князь Аляксандр Яраславіч, спешна сабраўшы невялікую дружыну і частку апалчэння, вырашыў нанесці праціўніку нечаканы ўдар. 15 ліпеня 1240 г. года ў выніку бясстрашнасці і гераізму рускіх войскаў, таленавітасці іх палкаводца больш шматлікае шведскае войска было разбіта. За перамогу, здабытую на Няве, князь Аляксандр быў празваны «Неўскім». Неўская перамога над шведамі прадухіліла страту Руссю выхаду ў Балтыйскае мора і пагрозу спынення гандлёвых сувязяў з Заходняй Еўропай.

Лядовае пабоішча. У гэты ж час да захопу рускіх зямель прыступілі рыцары Тэўтонскага ордэна. Рыцарам удалося авалодаць Псковам, Ізборскам, Капор’ем. Становішча спраў у Ноўгарадзе ўскладнілася ў выніку сваркі з наўгародскім баярствам князя Аляксандра Неўскага, які часова пакінуў горад. Небяспека, што пагражала Ноўгараду, прымусіла яго насельніцтва зноў заклікаць князя Аляксандра Яраславіча. У выніку паспяховых дзеянняў рускіх войскаў ад рыцараў былі вызваленыя Пскоў і Капор’е. 5 красавіка 1242 г. на лёдзе Чудскага возера сустрэліся нямецкія рыцары і рускае войска на чале з князем Аляксандрам Неўскім і адбылася адна з самых знакамітых бітваў рускага Сярэднявечча, якая атрымала назву Лядовага пабоішча. У выніку жорсткай бітвы рускія атрымалі рашучую перамогу. Бітвай на Чудскім возеры рыцарскі наступ на Русь быў прыпынены. Аднак пагроза ваеннай і рэлігійна-духоўнай экспансіі з Захаду шмат у чым працягвала ўплываць на знешнюю палітыку рускіх зямель. Да таго ж рускія князі самі часта дэманстравалі экспансіянісцкія намеры, ажыццяўляючы захопніцкія рабаўнічыя паходы, яркім фрагментам якіх з’яўляюцца падзеі Ракаворскай бітвы 1268 г.

Татара-мангольскае нашэсце на рускія землі. Утварэнне раннефеадальнай мангольскай дзяржавы. Вялікі ўплыў на лёс Русі, як і многіх іншых краін Еўропы і Азіі, аказала ўтварэнне ў пачатку XIII ст. у стэпах Цэнтральнай Азіі моцнай мангольскай дзяржавы. Да канца XII – пачатку XIII стст. манголы займалі шырокую тэрыторыю ад Байкала і Амура на ўсходзе да вярхоўяў Іртыша і Енісея на захадзе, ад Вялікай Кітайскай сцяны на поўдні да межаў Паўднёвай Сібіры на поўначы. Земляробства і рамёствы былі развіты слаба, пераважным заняткам манголаў была экстэнсіўная качавая жывёлагадоўля, у паўночных раёнах – паляванне. Мангольскае грамадства перажывала перыяд разлажэння патрыярхальных адносін. На думку большасці гісторыкаў, мангольская дзяржава фарміравалася як раннефеадальная дзяржава з моцнымі перажыткамі першабытнаабшчыннах і рабаўладальніцкіх адносін. У працэсе станаўлення дзяржаўнасці вылучыліся асноўныя станы грамадства: наёны – родаплемянная знаць, нукеры – шэраговыя воіны-дружыннікі, свабодныя людзі, добраахвотна служылі наёнам і ханам, былі на іх утрыманні, карачу – простыя качэўнікі-жывёлаводы, якія ў ваенны час складалі аснову мангольскага апалчэння. Як і ў іншых раннекласавых грамадствах, вялікае значэнне ў жыцці манголаў займала імкненне да захопу здабычы, палонных, а таксама неабходных для вядзення качавой жывёлагадоўлі новых зямель. У паходы была ўцягнута пераважная частка насельніцтва. Гэта акалічнасць адыграла вырашальную ролю не толькі ў лёсе заваяваных краін Азіі і Еўропы, але і ў лёсе самога мангольскага народа.

У 1206 г. на рацэ Анон адбыўся з’езд мангольскай знаці – курултай (хурал), на якім адзін з наёнаўЦемучын – быў абвешчаны правадыром мангольскіх плямёнаў вялікім ханам з імем Чынгісхан – “вялікі хан”, “пасланы Богам” (1206 – 1227). Тады ж быў прыняты агульнадзяржаўны кодэкс «Вялікая Яса» – звод павучанняў і настаўленняў. Чынгісхан быў здольным, жорсткім, уладалюбным кіраўніком і выдатным арганізатарам. Галоўнай задачай жыцця новай дзяржавы была абвешчана захопніцкая вайна, увесь народ – войскам. Перамогшы сваіх сапернікаў, ён стаў кіраваць краінай праз сваіх сваякоў і мясцовую знаць.

Арганізацыя вайсковай справы. Манголы мелі добра арганізаванае войска, якое захоўвала родавыя сувязі. Войска падзялялася на дзясяткі, сотні, тысячы. Дзесяць тысяч мангольскіх ваяроў называліся тумен – “цемра”. Тумены былі не толькі вайсковымі, але і адміністрацыйнымі адзінкамі. Войска было скаванае жорсткай сістэмай кругавой парукі; за парушэнне дысцыпліны, баязлівасць у баі аднаго каралі смерцю дзясятак, дзесяці – сотню і г.д. У ходзе ўжо першых паходаў манголам удалося захапіць у палон іншаземных майстроў, якія ўзброілі войска Чынгісхана адсутнай у качэўнікаў асаднай тэхнікай. Наймацнейшым бокам мангольскай арміі была добра арганізаваная разведка, дзе асабліва каштоўнымі інфарматарамі з’яўляліся мусульманскія купцы, звязаныя з міжнародным транзітным гандлем. Асноўную ўдарную сілу манголаў складала конніца. Кожны воін меў два-тры лукі, некалькі калчанаў са стрэламі, сякеру, вяровачны аркан, добра валодаў шабляй. Конь ваяра пакрываўся скурамі, што абараняла яго ад стрэл і зброі праціўніка. Галаву, шыю і грудзі мангольскага воіна прыкрывалі жалезны або медны шлем, панцыр са скуры. Мангольская конніца валодала высокай рухавасцю. На сваіх нізкарослых, з касматай грывай, цягавітых конях яны маглі праходзіць за суткі да 80 км, а з абозамі, сценабітнымі і агнямётнымі прыладамі – да 10 км. Як і іншыя народы, праходзячы стадыю станаўлення дзяржавы, манголы адрозніваліся сілай і маналітнасцю. Адсюль зацікаўленасць у пашырэнні пашы і ў арганізацыі рабаўніцкіх паходаў на суседнія земляробчыя народы, якія знаходзіліся на значна больш высокім узроўні развіцця, хоць і перажывалі перыяд раздробленасці. Гэта значна аблягчала ажыццяўленне заваявальных планаў мангола-татараў.

Імкнучыся ўмацаваць сваю ўладу, Чынгісхан бязлітасна распраўляўся з непакорлівымі. Адно з мангольскіх плямёнаў – татары – за непадпарадкаванне хану было цалкам выразана (сам тэрмін “татары”, аднак, ацалеў, ужываўся ў адносінах да насельніцтва Залатой Арды і захаваўся ў назве найбуйнейшага цюркамоўнага этнасу ў Расіі). У ходзе бесперапынных войнаў Чынгісхану ўдалося падпарадкаваць і павесці за сабой у паходы разам з манголамі значную колькасць іншых качавых народаў Еўразіі. Жалезная дысцыпліна, арганізацыя і выключная рухавасць конніцы, абсталяванай трафейнай ваеннай тэхнікай, давалі войскам Чынгісхана значную перавагу ў параўнанні з маларухавым апалчэннем іншых народаў. Вырашальнае значэнне мела, аднак, тое, што, хоць па сваім эканамічным і культурным ўзроўні заваяваныя манголамі дзяржавы знаходзіліся часта на больш высокім узроўні развіцця, яны, як правіла, перажывалі стадыю раздробленасці і не мелі адзінства. Поспеху манголаў спрыяў прымяняльны імі прынцып верацярпімасці ў адносінах да заваяваных народаў. Гэта стымулявала лаяльнасць у адносінах да заваёўнікаў з боку большасці духавенства і рэлігійных устаноў і арганізацый.

Мангольскія заваёвы. Бітва на Калцы. Неўзабаве пасля прыходу да ўлады Чынгісхан пачаў заваявальныя паходы. Яго войскі абрынуліся на народы Паўднёвай Сібіры і Цэнтральнай Азіі. З 1211 г. пачалася заваёва Кітая (канчаткова пакораны манголамі ў 1276 г.). У 1219 г. войска манголаў нанесла ўдар па Сярэдняй Азіі, якая знаходзілася пад уладай кіраўніка Харэзма (краіна ў вусці Амудар’і) Мухамеда. Супраць яго была настроена мясцовая знаць, купецтва і мусульманскае духавенства. У гэтых умовах войскі Чынгісхана паспяхова ажыццявілі заваяванне Сярэдняй Азіі. Былі захоплены Бухара і Самарканд. Харэзм быў спустошаны, кіраўнік яго ўцёк ад манголаў у Іран, дзе хутка памёр. Частка мангольскай арміі на чале з ваеначальнікамі Джэбэ і Субэдаем працягнула паход і адправілася ў далёкую разведку на Захад. Абмінуўшы з поўдня Каспійскае мора, войскі манголаў уварваліся ў Грузію і Азербайджан і затым прарваліся на Паўночны Каўказ, дзе нанеслі паразу полаўцам. Палавецкія ханы звярнуліся па дапамогу да рускіх князёў. На княскім з’ездзе ў Кіеве было вырашана ісці ў стэп супраць новага невядомага праціўніка. У 1223 г. на беразе р. Калка, якая ўпадае ў Азоўскае мора, адбылася бітва паміж манголамі і руска-палавецкім войскам. Полаўцы амаль з самага пачатку кінуліся ва ўцёкі. Рускія не ведалі ні характару новага саперніка, ні яго прыёмаў вядзення вайны, у іх войску адсутнічала адзінства. Частка князёў, у тым ліку Данііл Раманавіч Галіцкі, з самага пачатку актыўна ўдзельнічала ў бітве, іншыя князі занялі пазіцыю чакання. У выніку няўзгодненасці рускае войска было разбіта, а захопленыя ў палон князі раздушаныя пад дошкамі, на якіх балявалі пераможцы. Атрымаўшы перамогу на Калцы, манголы не працягнулі паход на поўнач, а павярнуліся на ўсход супраць Волжскай Балгарыі. Не дасягнуўшы там поспеху, Джэбэ і Субэдай вярнуліся назад для справаздачы аб сваім паходзе Чынгісхану.

Мангола-татарскае нашэсце хана Батыя на Русь. У 1227 г. Чынгісхан памёр. У адпаведнасці з яго запаветам, заваяваныя манголамі тэрыторыі былі падзелены на вобласці – улусы на чале з яго сынамі і ўнукамі. Аднаму з унукаў Чынгісхана, Батыю, дасталася частка земляў ад Іртыша на захад да тых межаў, «да якіх даходзілі капыты мангольскіх коней». Гэтую тэрыторыю трэба было яшчэ заваяваць. Новы паход манголаў на захад, на чале якога апынуўся Батый, стаў агульнамангольскай справай, у ім удзельнічалі шэраг мангольскіх царэвічаў, вопытныя ваеначальнікі, у тым ліку Субэдай, войскі заваяваных народаў. У адносінах да колькасці воінаў-заваёўнікаў у гісторыкаў няма адзінага меркавання: лік у 150 тыс. чалавек, мабыць, моцна завышаны. Скарыўшы полаўцаў і волжскіх балгараў, заваёўнікі зімой 1237 г. рушылі супраць Русі. На жаль, з паражэння на Калцы не было зроблена неабходных высноў, рускія па-ранейшаму дрэнна ўяўлялі характар грознага праціўніка, не наладзілі сістэмы агульнарускага адпору заваёўнікам.

Першым з рускіх зямель падвергнулася спусташэнню Разанскае княства, князі якога адмовіліся падпарадкавацца манголам. У той жа час іх просьба аб дапамозе, звернутая да вялікага Уладзімірскага князя Юрыя Усеваладавіча, засталася без адказу. Разанскае княства было спустошана, сталіца княства Разань пасля некалькіх дзён бесперапыннага штурму ўзята і разрабавана, яе насельніцтва знішчана. З самага пачатку ўварвання заваёўнікаў насельніцтва Русі аказвала ім ўпарты супраціў. Захавалася паданне аб выдатным подзвігу разанскага баярына Еўпація Калаўрата, які сам напаў на войска Батыя, здолеў нанесці вялікія страты ворагу і гераічна загінуў у баі з захопнікамі.

Спустошыўшы Разанскую зямлю, войска Батыя рушыла на Уладзіміра-Суздальскае княства. Манголы разбурылі і спалілі Каломну, Маскву. У лютым 1238 г. яны падышлі да сталіцы княства – Уладзіміра. У гэты час вялікі князь Юрый Усеваладавіч знаходзіўся па-за сталіцай, збіраючы неабходнае для супраціву войска. Пасля жорсткага штурму Уладзімір быў узяты і падвергнуты поўнаму разбурэнню. Неўзабаве пасля гэтага на р. Сіць уладзімірскае войска было знішчана манголамі, сам князь Юрый Усеваладавіч у ходзе бітвы загінуў. Разарыўшы Уладзімірскую зямлю, манголы рушылі на Ноўгарад, але прыкладна за 100 км ад Ноўгарада Батый павярнуў на поўдзень. Страты прымусілі манголаў прыпыніць на час паход і накіравацца для адпачынку ў палавецкія стэпы.

Прыкладна праз паўтара года заваёўнікі абрынуліся на паўднёва-рускія землі. Імі былі спустошаны Пераяслаўль, Чарнігаў. У снежні 1240 г. войска Батыя ўзяло і разрабавала Кіеў пасля двухмесячнай гераічнай абароны. Затым праз Галіцка-Валынскую зямлю войскі заваёўнікаў уварваліся ў Венгрыю і Польшчу і ў сваім прасоўванні на захад дайшлі да Адрыятыкі. Аднак стомленасць ад доўгага паходу, узмацненне барацьбы за ўладу вакол трона кіраўніка Мангольскай імперыі, а галоўнае, бесперапыннае супраціўленне спустошаных, але да канца не заваяваных рускіх зямель прымусілі заваёўнікаў спыніць далейшую вайну ў Еўропе.

Русь і Залатая Арда ў XIII ст. Утварэнне Залатой Арды. Асноўная частка войскаў Батыя вярнулася ў прыкаспійскія стэпы, дзе быў заснаваны горад Сарай – цэнтр новай дзяржавы, якая пасля атрымала назву Залатая Арда. Некаторы час гэтая дзяржава была ў намінальным падпарадкаванні ад вялікага мангольскага хана, які знаходзіўся ў Каракаруме (на тэрыторыі Манголіі). З часам ардынскія ханы сталі карыстацца поўнай самастойнасцю. Пад уладай Залатой Арды ў перыяд яе росквіту знаходзіліся велізарныя тэрыторыі Усходняй Еўропы, Заходняй Сібіры, Сярэдняй Азіі. Манголы параўнальна хутка былі асіміляваны мясцовым цюркамоўным насельніцтвам, зліўшыся ў адзіны этнас, які атрымаў назву «татары». Вядучай галіной гаспадаркі Арды заставалася качавая жывёлагадоўля, пераход да аселага існавання зацягнуўся на доўгі час. Залатаардынскія ханы павінны былі пастаянна лічыцца з меркаваннем наёнаў і з мусульманскім духавенствам, асабліва з 30-х г. XIV ст. пасля прыняцця ісламу ў якасці дзяржаўнай рэлігіі.

Сістэма палітычнага падпарадкавання Русі Залатой Ардзе. Апынуўшыся пад уладай манголаў, рускія землі вымушаны былі прызнаць сваю васальную залежнасць ад нашчадкаў Чынгісхана. Рускія князі (і перш за ўсё старэйшы сярод іх – Вялікі Уладзімірскі князь), а таксама мітрапаліт павінны былі зацвярджацца ярлыкамі – адмысловымі граматамі, якія давалі права на княжанне, – атрымлівалі ад ханаў пайцзу – ахоўную грамату. Пры гэтым прызнанне ардынцамі першынства ўладзімірскага князя, пацверджанае імі адмысловым ярлыком, аб’ектыўна садзейнічала пераадоленню раздробленасці і палітычнаму аб’яднанню паўночна-ўсходніх рускіх зямель. Ханы шырока ўжывалі практыку закладніцтва, подкупы, забойствы, падман, імкнучыся выкарыстаць адсутнасць палітычнага адзінства на Русі.

Асноўныя падаткі і павіннасці. Галоўная частка падаткаў, накладзеных на рускія землі, складала даніну, або “выхад”. Ён спачатку збіраўся ў натуры, а потым быў перакладзены на “срэбра”, г.зн. на грошы. Існавалі і экстранныя патрабаванні падаткаў – так званыя запросы, паездкі прадстаўнікоў ханскай улады суправаджаліся патрабаваннямі падарункаў. Насельніцтва павінна было карміць ханскіх паслоў і ганцоў і іх коней, забяспечваць іх праезд і г.д. Вельмі цяжкай была ваенная павіннасць, для яе выканання рускія войскі ўдзельнічалі ў заваёве манголамі Ірана, Паўднёвага Кітая і інш.

Сістэма баскацтва. Для нагляду за рускімі землямі ў першы час ханы трымалі ў рускіх гарадах намеснікаў – баскакаў, якія паступова спынілі сваю дзейнасць да канца XIII ст. Асаблівую незадаволенасць рускага насельніцтва выклікалі праводзімы ханамі з мэтай уліку падатнага насельніцтва перапісы, першы з якіх адбыўся ў 1257 г. Да 1262 г. даніну на Русі збіралі пасланыя ханамі ў асноўным з ліку мусульманскіх купцоў бэсэрмэны, якія бралі на водкуп збор даніны. Свавольствы бэсэрмэнаў у канцы XIII ст. выклікалі паўстанні ў шэрагу рускіх зямель, што было немалаважнай прычынай паступовай перадачы рускім князям права збору ардынскай даніны і наступнай перасылкі ханам з патаемнай магчымасцю выкарыстання яе часткі для рэалізацыі ўласнарускіх патрэб.

Рускія князі і Залатая Арда. Пасля ўсталявання васальнай залежнасці ад Мангольскай імперыі ў палітыцы рускіх князёў у адносінах да заваёўнікаў можна прасачыць дзве лініі.

Першая з іх заключалася ў імкненні неадкладна дамагчыся вызвалення ад мангольскага валадарства, аказваць Ардзе адкрыты ўзброены супраціў. Ва ўмовах істотнай няроўнасці сіл падобныя дзеянні насілі гераічны, але безнадзейны характар. Спробы некаторых князёў (напрыклад, Данііла Галіцкага) працягнуць барацьбу з манголамі апынуліся марнымі. Данііл, фактычна ўладар Паўднёвай Русі, у 1257 г. выгнаў з галіцкіх і валынскіх гарадоў ардынцаў. Гэтым учынкам Данііл выклікаў нашэсце Бурундуевай раці, змагацца з якой у яго не было сіл.

Другая, больш асцярожная і гнуткая лінія рэалізоўвалася ў дзеяннях вялікага князя ўладзімірскага Яраслава Усеваладавіча і асабліва яго сына Аляксандра Неўскага (вялікі князь уладзімірскі ў 1252 – 1263 гг.). Гэтая палітыка будавалася з улікам таго, што, акрамя небяспекі з усходу, Русі пагражалі крыжацкія рыцарскія ордэны на Паўночным Захадзе. Падтрымліваючы мірныя адносіны з ханамі Залатой Арды, выкарыстоўваючы ў сваіх інтарэсах іх войскі і супярэчнасці з кіраўнікамі Каракарума – сталіцы Мангольскай імперыі, Аляксандр Неўскі ўсяляк імкнуўся ўмацаваць сваю ўладу як галоўнага сярод рускіх князёў. У гэтай палітыцы ўладзімірскага князя падтрымлівала кіраўніцтва Рускай праваслаўнай царквы, якое бачыла для сябе большую небяспеку ў экспансіі Рымскай каталіцкай царквы, чым у верацярпімых кіраўніках Залатой Арды.

Далёка не ўсе сучаснікі ўхвалялі гэтую ўмераную па адносінах да манголаў лінію дзеянняў. Вядома пра жорсткую барацьбу паміж Аляксандрам Неўскім і яго роднымі братамі Андрэем і Яраславам, якія выступалі за актыўнае супраціўленне Ардзе. Характэрным з’яўляецца прыклад 1252 г., калі пры ўзяцці Пераяслаўля саюзнікі Аляксандра Неўскага – ардынцы – забілі жонку яго брата Яраслава, а яго дзяцей узялі ў палон у якасці закладнікаў. Аднак калі Аляксандр Неўскі памёр, то неўзабаве стала відавочна, што гэты палітык праводзіў адзіна рэальную ў тых умовах палітыку, якая давала магчымасць выжывання рускім зямлям. На жаль, пераемнікі Аляксандра Неўскага не змаглі ацаніць ўсёй складанасці насталага гістарычнага моманту. На Русі зноў разгарнулася жорсткая барацьба за велікакняскі стол. У міжусобнай вайне рускія князі не раз самі ў другой палове XIII ст. наводзілі на Русь мангольскія раці, якія рабавалі насельніцтва і руйнавалі краіну (Дюденева рать, 1293 г.).

Драбленне рускай зямлі працягвалася, слабеў аўтарытэт вялікага князя уладзімірскага. Гаспадарка краіны і многія гарады знаходзіліся ў заняпадзе. Культурным каштоўнасцям Рускай зямлі была нанесена страшная шкода, загінулі многія храмы і творы мастацтва, у агні згарэлі кнігі і іконы. Колькасць насельніцтва рэзка паменшылася, лепшыя кадры майстроў, рамеснікаў, дойлідаў былі знішчаны або апынуліся ў палоне.

Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае становішча рускіх зямель у XIII – першай палове XIV стст. Земляробства і жывёлагадоўля. Гаспадарчы заняпад, выкліканы мангола-татарскім нашэсцем, у пачатку XIV ст. пачаў паступова пераадольвацца. Апрацоўваліся часова закінутыя і асвойваліся новыя землі. Сяляне пераходзілі да трохполля, якое забяспечвала больш высокі і ўстойлівы ўраджай. Пашырэнне памераў ворыва стымулявала прымяненне больш эфектыўных сахі і плуга з жалезнымі сашнікамі і лемехамі. Як і раней, ворыўнае земляробства дапаўнялася жывёлагадоўляй, а таксама промысламі: рыбалоўствам, паляваннем, бортніцтвам, здабычай солі.

Формы і віды феадальнага і сялянскага землеўладання і карыстання. Больш шпаркімі тэмпамі адбываўся працэс феадалізацыі сацыяльна-эканамічнага жыцця. Асноўнай формай буйнога феадальнага землеўладання была вотчына – княская, баярская, царкоўная. Умоўнае (за службу) землеўладанне ваенных і адміністратыўных слуг князя – дваран і дзяцей баярскіх – садзейнічала паступоваму развіццю памеснай сістэмы землеўладання. Аднак вотчыннае і памеснае землеўладанне было мізэрным у параўнанні з сялянскім абшчынным землеўладаннем на так званых чорных землях, якія былі ўласнасцю сельскіх абшчын і адначасова феадальнай дзяржавы. Для чорных зямель было характэрна абшчыннае землеўладанне сялян з індывідуальным валоданнем прысядзібным участкам і ворыўнай зямлёй, а таксама наяўнасць выбарнага сялянскага валаснога самакіравання пад кантролем прадстаўнікоў княскай адміністрацыі – намеснікаў і валасцелей. Велізарныя масівы чорных зямель знаходзіліся ў паўночна-заходніх рэгіёнах, куды толькі пачынала пранікаць феадальнае землеўладанне.

Развіццё феадальнай уласнасці і яе новых форм выклікала далейшае ўмацаванне залежнасці і эксплуатацыі сельскага насельніцтва. Сялянства выразна дзялілася на дзве катэгорыі: 1) чорныя сяляне, якія не належалі асобным феадалам, жылі абшчынамі ў сёлах; 2) уладальніцкія сяляне, феадальна залежнае сельскае насельніцтва, якое жыло на феадальных надзелах у сістэме феадальнай вотчыны. Чорныя сяляне плацілі феадальнай дзяржаве зямельную рэнту, падвяргаючыся падаткаваму абкладанню. У больш складаным становішчы знаходзіліся ўладальніцкія сяляне, ступень залежнасці і эксплуатацыі якіх ад феадала была рознай. Старажыльцы – асноўнае феадальна залежнае сельскае насельніцтва, якое спрадвеку жыло на зямлі феадала і выконвала павіннасці. Сярэбранікі – катэгорыя залежнага насельніцтва, якое за пазыку срэбрам выплачвала працэнты грашыма ці адпрацоўкай павіннасцей. Палоўнікі – феадальна залежнае насельніцтва з малазямельных сялян-абшчыннікаў, халопаў-адпушчаннікаў і збяднелых гараджан, якія атрымалі ад феадала зямельны надзел за палову сабранага ўраджаю. Новапрыходцы – прышлыя на зямлю феадала сяляне, якія атрымлівалі надзелы, на некалькі гадоў вызваляліся ад падаткаў і паступова траплялі ў феадальную залежнасць. Ізорнікі, агароднікі, качэтнікі – феадальна залежныя сяляне ў Пскоўскай зямлі, плацілі феадалу аброк чвэрць ураджаю і выконвалі пэўныя павіннасці. Сіраты – хатнія халопы свецкіх феадалаў у ХІІ – ХІІІ стст., найбольш запрыгоненае сялянскае насельніцтва ў ХІV – ХV стст. Формай эксплуатацыі сялян была адпрацовачная (паншчына) ці харчовая (аброк) рэнта, памеры якіх вызначаліся феадалам у залежнасці ад мясцовых умоў. Асноўная маса ўласніцкіх сялян захоўвала права свабоднага пераходу ад аднаго феадала да другога.

Функцыі гарадоў у перыяд феадальнай раздробленасці. Ажыўленне сельскай гаспадаркі садзейнічала аднаўленню і росту гарадоў як цэнтраў феадальнай улады і культуры, рамяства і гандлю. Асноўная маса гарадскіх рамеснікаў працавала на заказ, сумяшчаючы рамесніцтва з земляробствам. З’яўляліся майстры, якія працавалі на рынак, але іх было няшмат. Побач з феадальнай знаццю пануючае становішча ў гарадах займала купецтва, вярхушку якога складалі госці – купцы, якія ажыццяўлялі замежны гандаль. Яны мелі і свае вотчыны, набліжаючыся да феадальнай знаці.

Сістэма рускай феадальнай іерархіі ўключала ў сябе чатыры ступені. На верхняй узвышаўся вялікі князь – вярхоўны правіцель рускіх зямель. Другую прыступку займалі яго васалы – удзельныя князі, якія мелі правы суверэнных уладальнікаў у межах сваіх удзелаў. На трэцяй ступені знаходзіліся васалы ўдзельных князёў, буйнейшыя феадалы-землеўладальнікі – баяры і служылыя князі, якія страцілі правы ўдзельных. Ніжэйшую ступень феадальнай іерархіі займалі слугі пад дворскім (дваране і дзеці баярскія) – кіравалі княскай гаспадаркай, складалі княскую і баярскую феадальную адміністрацыю, атрымлівалі ад свайго сюзерэна надзелы зямлі за службу. Паступова да гэтай катэгорыі сталі набліжацца і атрымліваць феадальны статус канюшыя, стольнікі, чашнікі, лоўчыя, сакольнічыя, дзякі, першапачаткова слугі княскага двара, якія складалі аснову адміністратыўна-бюракратычнага штату дзяржавы.

Узвышэнне Маскоўскага княства. Прычыны ўзвышэння Масквы. Татара-мангольскае нашэсце і залатаардынскае ярмо прывялі да таго, што цэнтр рускага эканамічнага і палітычнага жыцця перамясціўся на паўночны ўсход былой Кіеўскай дзяржавы. Тут, ва Уладзіміра-Суздальскай Русі, узніклі буйныя палітычныя цэнтры, сярод якіх вядучае месца заняла Масква, якая ўзначаліла барацьбу за звяржэнне залатаардынскага прыгнёту і аб’яднанне рускіх зямель. Маскоўскае княства ў параўнанні з іншымі рускімі землямі займала больш выгаднае геаграфічнае становішча. Яно знаходзілася на скрыжаванні рачных і сухапутных шляхоў, якія можна было выкарыстоўваць як для гандлю, так і для ваенных мэтаў. На найбольш небяспечных накірунках, адкуль магла паўстаць агрэсія, Масква была прыкрыта іншымі рускімі землямі, што прыцягвала сюды жыхароў, дазваляла маскоўскім князям збіраць і назапашваць сілы.

Значную ролю ў лёсе Маскоўскага княства адыграла і актыўная палітыка маскоўскіх князёў. Будучы малодшымі князямі, уладальнікі Масквы не маглі спадзявацца заняць велікакняскі стол па старшынстве. Іх становішча залежала ад іх уласных дзеянняў, ад становішча і сілы іх княства, яны паступова сваё княства ператвараюць у самае моцнае. Першым самастойным маскоўскім удзельным князем, родапачынальнікам маскоўскай княжацкай дынастыі стаў у 1276 г. малодшы сын Аляксандра Неўскага Данііл (1276 – 1303). Атрымаўшы невялікі і небагаты надзел, ён значна пашырыў яго. Першараднае значэнне для гандлю маскоўскага княства меў кантроль за ўсім цягам ракі Масквы. Вырашаючы гэтую задачу, Данііл Аляксандравіч у 1301 г. адабраў у разанскага князя Каломну, размешчаную ў вусці Масквы-ракі. У 1302 г. Даніілу Маскоўскаму быў адпісаны Пераяслаўскі ўдзел, які быў канчаткова далучаны да Масквы яго сынам Юрыем Даніілавічам (1303 – 1325). У 1303 г. да Масквы быў далучаны Мажайск, які ўваходзіў да гэтага ў склад Смаленскага княства. Пры Юрыю Даніілавічу Маскоўскае княства стала адным з наймацнейшых у Паўночна-Усходняй Русі. Юрый уступіў у барацьбу за вялікае княжанне ўладзімірскае. Ключавое значэнне ў гэтых падзеях меў перанос у 1326 г. у Маскву кафедры Кіеўскага мітрапаліта, якая ў 1299 г. была перанесена з Кіева ва Уладзімір.

Перадумовы аб’яднання рускіх зямель. Да XIV ст. складваюцца перадумовы аб’яднання рускіх зямель. Працэс утварэння цэнтралізаваных (нацыянальных) дзяржаў у Еўропе ў гэтую эпоху быў звязаны з разбурэннем натуральнай гаспадаркі, умацаваннем эканамічных сувязяў паміж рознымі рэгіёнамі і з’яўленнем буржуазных адносін. Эканамічны ўздым быў прыкметны і на Русі ў XIV – XV стст., ён адыграў немалую ролю ў фарміраванні цэнтралізаванай дзяржавы, аднак у цэлым гэта фарміраванне адбывалася, у адрозненне ад Еўропы, на чыста феадальнай аснове. Вялікую ролю ў гэтым працэсе адыгралі інтарэсы баяраў, вотчыны якіх перарасталі межы княстваў. Нарэшце, важную, калі не вырашальную ролю ў аб’яднальным працэсе адыграла барацьба супраць знешняй, у першую чаргу ардынскай, небяспекі.

Барацьба за вялікае княжанне ўладзімірскае. Саперніцтва паміж Маскоўскім і Цвярскім княствам. Спробы прымірэння і канчатковага вырашэння тэрытарыяльна-дынастычных спрэчак не мелі доўгатэрміновых наступстваў. Напрыклад, Дзмітраўскі з’езд князёў у 1300 – 1301 гг., на які прыехалі бліжэйшыя родзічы Аляксандра Неўскага (яго сыны – уладзімірскі князь Андрэй Аляксандравіч і маскоўскі князь Данііл Аляксандравіч, унук – пераяслаўскі князь Іван Дзмітрыевіч і пляменнік – цвярскі князь Міхаіл Яраславіч), нягледзячы на агульны дружалюбны тон, не прадухіліў наступнае вострае саперніцтва паміж цвярскімі і маскоўскімі князямі за ярлык на вялікае княжанне.

Галоўнымі сапернікамі маскоўскіх князёў у барацьбе за вялікае княжанне ўладзімірскае былі цвярскія князі, якія, як прадстаўнікі больш старэйшай галіны, мелі больш правоў на велікакняскі стол. У 1304 г. ярлык на вялікае княжанне атрымаў цвярскі князь Міхаіл Яраславіч (1304 – 1319). Гэты князь імкнуўся да поўнаўладнага праўлення ва ўсёй Русі, некалькі разоў спрабаваў сілай падпарадкаваць сабе Ноўгарад.

Аднак узмацненне якога-небудзь аднаго рускага княства было нявыгадна Залатой Ардзе. У 1317 г. у Арду быў выкліканы маскоўскі князь Юрый, які парадніўся з ханам Узбекам: сястра хана Канчака (у хрышчэнні Агафія) стала жонкай Юрыя, што ўмацавала яго становішча. Князь Юрый дамогся таксама і ярлыка на вялікае княжанне. Для падтрымкі маскоўскага князя з ім было накіравана ардынскае войска. Імкнучыся пазбегнуць адкрытага сутыкнення з Ардой, Міхаіл Цвярскі адмовіўся ад вялікага княжання на карысць маскоўскага князя. Аднак спусташэнні, якім падвяргаліся цвярскія землі з боку маскоўскага і ардынскага войскаў, прывялі да ваенных сутыкненняў паміж маскоўска-ардынскімі атрадамі і цвярскімі дружынамі. Падчас Бярценеўскай бітвы маскоўскія войскі былі разбітыя; брат князя Юрыя і яго жонка трапілі ў палон да цверычан. Загадкавая смерць маскоўскай княгіні Канчакі ў цвярскім палоне спарадзіла чуткі аб яе атручванні. Не жадаючы абвастраць адносіны з ханам Узбекам, Міхаіл Цвярскі заключыў з татарамі мір. У 1318 г. цвярскі і маскоўскі князі былі выкліканы ў стаўку Залатой Арды. Міхаіл Яраславіч быў абвінавачаны ў нявыплаце даніны, атручванні ханскай сястры, непаслушэнстве ханскаму паслу і пакараны смерцю. Князь Юрый зноў атрымаў ярлык на вялікае княжанне.

Паўстанне ў Цвяры 1327 г. Узмацненне Маскоўскага княства пры Іване Каліце і яго пераемніках. У 1325 г. у ханскай стаўцы Юрый Данілавіч быў забіты старэйшым сынам Міхаіла Цвярскога – Дзмітрыем, які быў пакараны татарамі за гэты ўчынак смерцю, але ярлык на вялікае княжанне быў аддадзены цвярскім князям. Палітыка перадачы ярлыка князям з саперніцкіх родаў дазваляла ардынскім ханам перашкаджаць аб’яднанню намаганняў рускіх князёў, давала нагоду для частай прысылкі на Русь ардынскіх атрадаў, каб трымаць пад кантролем сітуацыю ў рускіх землях. Разам з вялікім князем Аляксандрам Міхайлавічам, цвярскім князем, хан Узбек паслаў свайго пляменніка Чалхана (на Русі яго называлі Щелканом) у якасці зборшчыка даніны. Ён павінен быў таксама ажыццяўляць пастаянны кантроль за вялікім князем. У 1327 г. свольства і гвалт, якімі суправаджаўся збор даніны атрадам Чалхана, выклікалі паўстанне ў Цвяры. Татарскі атрад быў знішчаны цверычамі.

Гэтым скарыстаўся маскоўскі князь Іван Даніілавіч, які атрымаў характэрную мянушку Каліта (1325 – 1340). Ён узначаліў карную экспедыцыю, арганізаваную ардынцамі. У выніку гэтай меры Цвярская зямля падвергнулася знішчальнаму пагрому, які надоўга вывеў яе з палітычнай барацьбы. Князь Аляксандр Міхайлавіч збег спачатку ў Пскоў, а пазней у Літву. Малодшыя сыны Міхаіла Цвярскога Канстанцін і Васіль не маглі змагацца з моцным і хітрым маскоўскім князем. З 1328 г. ярлык на вялікае княжанне зноў апынуўся ў руках маскоўскага князя. Акрамя гэтага, Іван Каліта атрымаў права збору ардынскага выхаду (даніны), сістэма басмацтва была канчаткова адменена. Права збору даніны давала маскоўскаму князю значныя перавагі. Збор даніны вялікім князем рабіў рэгулярнымі сувязі паміж рускімі княствамі. Саюз рускіх княстваў, які ўзнік першапачаткова як паднявольны і фінансавы, з часам пашырыў сваё палітычнае значэнне і паслужыў асновай для аб’яднання розных зямель. Пры Іване Каліце працягвалася тэрытарыяльнае пашырэнне Маскоўскага княства. У гэты час яно адбывалася шляхам куплі князем зямель у розных частках краіны. Іван Каліта набыў у Ардзе ярлыкі і на цэлыя ўдзельныя княствы – Угліч, Галіч, Растоў, Мурам. На працягу ўсяго свайго княжання ён падтрымліваў самыя цесныя кантакты з ардынскімі ханамі: спраўна плаціў выхад, пасылаў хану, яго жонкам і вяльможам падарункі, сам часта ездзіў у Арду.

Гэтая палітыка дазволіла забяспечыць Маскоўскаму княству працяглую мірную перадышку. Амаль 40 гадоў яно не падвяргалася нападам. Маскоўскія князі не толькі змаглі ўмацаваць сваё княства, але і назапасіць значныя ваенныя сілы. Гэтая перадышка мела і вялікае маральна-псіхалагічнае значэнне. Пакаленні рускіх людзей, якія выраслі за гэты час, не ведалі страху перад ардынцамі, які часта паралізоўваў волю іх бацькоў. Менавіта гэтыя пакаленні ўступілі ў хуткім часе ва ўзброеную барацьбу з Ардой.

Мудрая палітыка Івана Каліты стварыла яму такі аўтарытэт у Ардзе, што яго сыны Сімяон Горды (1340 – 1353) і Іван Красны (1353 – 1359) не мелі канкурэнтаў пры атрыманні ярлыка на вялікае княжанне. Ужо Сімяон Горды, акрамя збору даніны, валодаў пэўнымі судовымі правамі ў дачыненні да рускіх князёў.

Апошні сын Каліты Іван Красны памёр, калі яго пераемніку – сыну Дзмітрыю – споўнілася 9 гадоў. Маленствам маскоўскага князя скарыстаўся Суздальска-Ніжагародскі князь Дзмітрый Канстанцінавіч (1359 – 1363). Аднак, акрамя маскоўскіх князёў, у замацаванні вялікага княжання за маскоўскай дынастыяй была зацікаўлена яшчэ адна сіла – маскоўскае баярства. Баярскі ўрад, які існаваў пры малалетнім князю, на чале з мітрапалітам Алексіем шляхам дыпламатычных перамоў у Ардзе і ваеннага націску на Суздальска-Ніжагародскага князя дамогся ад яго адмовы ад вялікага княжання на карысць князя Дзмітрыя Іванавіча (1363 – 1389). Князь Дзмітрый Іванавіч і баярскі ўрад паспяхова ўмацоўвалі магутнасць Маскоўскага княства. Сведчаннем ўзрослага эканамічнага і палітычнага значэння Масквы стала будаўніцтва ў 1367 г. белакаменнай крэпасці – Крамля.

Барацьба за велікакняжацкі ярлык паміж Масквой і Цвер’ю ў 60 – 70-я гг. XІV ст. Дзмітрый Данскі. У канцы 60-х гг. XIV ст. пачынаецца новы этап маскоўска-цвярской барацьбы. Сапернікам маскоўскага князя выступіў сын Аляксандра Міхайлавіча Цвярскога Міхаіл. Аднак Цвярское княства ўжо не магло самастойна супрацьстаяць Маскве. Таму Міхаіл Аляксандравіч прыцягнуў у якасці саюзнікаў Літву і Арду, што прывяло да страты цвярскім князем аўтарытэту сярод рускіх князёў. Тры паходы на Маскву літоўскага князя Альгерда 1368, 1370 і 1372 гг. скончыліся безвынікова, так як літоўцы не змаглі ўзяць каменных маскоўскіх сцен.

У 1371 г. Міхаіл Аляксандравіч атрымаў у Ардзе ярлык на вялікае княжанне. Аднак ні маскоўскі князь Дзмітрый, ні жыхары рускіх гарадоў не прызналі яго вялікім князем. У 1375 г. маскоўскі князь Дзмітрый Іванавіч арганізаваў паход на Цвер. Гэты паход ўжо не быў толькі маскоўскім: у ім прымалі ўдзел атрады суздальскага, старадубскага, яраслаўскага, растоўскага і іншых князёў. Гэта азначала прызнанне імі верхавенства маскоўскага князя ў Паўночна-Усходняй Русі. Жыхары Цвяры таксама не падтрымалі свайго князя, запатрабаваўшы ад яго заключэння міру. Згодна з дамовай 1375 г. паміж Дзмітрыем Іванавічам Маскоўскім і Міхаілам Аляксандравічам Цвярскім, цвярскі князь прызнаваў сябе «братом молодшим» маскоўскага князя, адмаўляўся ад прэтэнзіяў на вялікае княжанне, ад самастойных зносін з Літвой і Ардой. З гэтага часу тытул вялікага князя Уладзімірскага становіцца здабыткам маскоўскай дынастыі. Сведчаннем узрослай ролі Масквы стала перамога рускіх войскаў на чале з князем Дзмітрыем Іванавічам над татарамі на берагах р. Дон на Куліковым полі ў 1380 г. Маскоўскі князь атрымаў ганаровую мянушку – Данскі. Масква была прызнана як тэрытарыяльны і нацыянальны цэнтр Рускай дзяржавы. З гэтага часу ў яго фарміраванні прасочваюцца два працэсы: цэнтралізацыя і канцэнтрацыя ўлады ў руках вялікага князя ўнутры Маскоўскага княства і далучэнне да Масквы новых зямель, якая прыняла ў хуткім часе характар і значэнне дзяржаўнага аб’яднання.